Giáo án lớp 9 môn Sinh học - Phần 02: Sinh vật và môi trường

Phần II
SINH VẬT VÀ MÔI TRƯỜNG
Chương I 
SINH VẬT VÀ MÔI TRƯỜNG
Bài 41. MÔI TRƯỜNG VÀ CÁC NHÂN TỐ SINH THÁI
 Mở bài: ( 02phút)
Từ khi sự sống được hình thành sinh vật đầu tiên xuất hiện cho đến ngày nay thì sinh vật luôn có mối quan hệ với môi trường, chịu tác động từ môi trường và sinh vật đã thích nghi với môi trường, đó là kết quả của quá trình chọn lọc tự nhiên. Để biết được có những loại môi trường nào ta đi tìm hiểu bài 41. GV ghi tựa bài.
 Hoạt động 1. MÔI TRƯỜNG SỐNG CỦA SINH VẬT (15phút)
Hoạt động của Thầy
_ GV yêu cầu HS trả lời câu hỏi : Môi trường là gì ?
_ GV nhận xét.
_ GV viết sơ đồ lên bảng 
 Thỏ rừng
_ GV đặt câu hỏi à Yêu cầu 1 HS lên điền vào mũi tên
+ Thỏ sống trong rừng chịu ảnh hưởng của những yếu tố nào ?
_ GV yêu cầu HS khác nhận xét, bổ sung.
_ GV nhận xét, bổ sung và tổng kết : Tất cả các yếu tố đó tạo nên môi trường sống của thỏ.
_ GV hỏi : Vậy môi trường sống là gì ?
_ GV yêu cầu HS khác nhận xét, bổ sung.
_ GV nhận xét và hoàn thiện kiến thức cho HS ghi.
Hoạt động của Trò
 I. MÔI TRƯỜNG SỐNG CỦA SINH VẬT
_ HS trả lời : Môi trường là nơi sinh sống của sinh vật, bao gồm tất cả những gì bao quanh chúng.
_ HS chú ý. 
_ HS chú ý.
_ HS lên điền vào các mũi tên của sơ đồ : Nhiệt độ, ánh sáng, độ ẩm, mưa, thức ăn, thú dữ.
_ HS khác nhận xét, bổ sung.
_ HS chú ý, ghi nhớ.
_ HS trả lời : Môi trường sống của sinh vật là nơi sinh sống của sinh vật, bao gồm tất cả những gì bao quanh có tác động trực tiếp hoặc gián tiếp lên sự sống, phát triển, sinh sản của sinh vật. 
_ HS khác nhận xét, bổ sung.
_ HS chú ý, ghi bài.
Tiểu kết: 
 Môi trường sống của sinh vật bao gồm tất cả những gì bao quanh sinh vật.
_ GV treo tranh phóng to hình 41.1 “Các môi trường sống của sinh vật” trang 118 SGK 
à GV giải thích hình.
_ GV gọi 1 HS đọc lệnh trang 118 SGK.
_ GV : Để tìm hiểu về môi trường các em hãy điền bảng 41.1 SGK à GV treo bảng phụ có nội dung bảng 41.1
 và yêu cầu HS lên điền vào.
_ GV yêu cầu HS nhận xét, bổ sung.
_ GV nhận xét, bổ sung và yêu cầu HS sửa vào vở bài tập.
_ GV nêu câu hỏi : Sinh vật sống trong những môi trường nào ? Cho ví dụ.
_ GV yêu cầu HS khác nhận xét, bổ sung.
_ GV nhận xét và thông báo : Có rất nhiều môi trường khác nhau nhưng thuộc 4 loại môi trường à Yêu cầu HS ghi bài.
_ HS quan sát hình.
_ 1 HS đọc lệnh trang 118 SGK.
_ HS thảo luận nhóm (3’) hoàn thành bảng 41.1 trang 119 SGK. Đại diện nhóm trình bày.
_ HS khác nhận xét, bổ sung.
_ HS chú ý, sửa vào vở bài tập.
_ HS trả lời câu hỏi : 
Sinh vật sống trong những môi trường : môi trường nước (cá, tôm, cua...); môi trường trên mặt đất ( chó, gà, mèo...), không khí ( chim...); môi trường trong đất (giun đất...) ; môi trường sinh vật ( cơ thể chó là môi trường sống của ve bò, bọ chết, giun, sán... ; ruột người là môi trường sống của các loài giun, sán...; cây xanh là môi trường sống của chim, vi sinh vật , nấm kí sinh ; ... )
_ HS khác nhận xét, bổ sung.
_ HS chú ý, ghi bài.
 * Tiểu kết : 
 Các loại môi trường :
Môi trường nước.
Môi trường trên mặt đất, không khí.
Môi trường trong đất.
Môi trường sinh vật.
- GV giáo dục HS : Như vậy cơ thể con người cũng là môi trường sống của nhiều loài sinh vật như : chấy, cái ghẻ, giun sán,... Do đó ta nên đảm bảo giữ vệ sinh cho cơ thể cũng như trong ăn uống để tránh những sinh vật đó kí sinh gây bệnh.
- HS chú ý, ghi nhớ.
 Chuyển ý : Nhân tố sinh thái là gì ? được chia ra làm mấy nhóm, đó là những nhóm nào? Ta tìm hiểu phần tiếp theo.
 Hoạt động 2. CÁC NHÂN TỐ SINH THÁI CỦA MÔI TRƯỜNG (15 phút)
Hoạt động của Thầy
_ GV gọi 1 HS đọc thông tin mục 2 trang 119 SGK.
_ GV nêu câu hỏi à Yêu cầu HS dựa vào thông tin để trả lời.
+ Nhân tố sinh thái là gì ?
_ GV yêu cầu HS khác nhận xét, bổ sung.
_ GV nhận xét, bổ sung rút ra tiểu kết cho HS ghi.
Hoạt động của Trò
II. CÁC NHÂN TỐ SINH THÁI CỦA MÔI TRƯỜNG 
_ HS đọc thông tin.
_ HS trả lời câu hỏi :
+ Nhân tố sinh thái là những yếu tố của môi trường tác động tới sinh vật.
_ HS khác nhận xét, bổ sung.
_ HS chú ý, ghi bài.
Tiểu kết: 
 Nhân tố sinh thái là những yếu tố của môi trường tác động tới sinh vật.
_ GV yêu cầu HS dựa vào thông tin trả lời câu hỏi : Dựa vào tính chất của các nhân tố sinh thái người ta chia làm mấy nhóm ? đó là những nhóm nào ?
- GV yêu cầu HS khác nhận xét.
- GV nhận xét.
_ GV nêu câu hỏi : Thế nào là nhân tố vô sinh ? 
_ GV yêu cầu HS khác nhận xét, bổ sung.
_ GV nhận xét, bổ sung.
_ GV nêu tiếp câu hỏi : Thế nào là nhân tố hữu sinh ? 
_ GV yêu cầu HS khác nhận xét, bổ sung.
_ GV nhận xét, bổ sung và giới thiệu : *Nhóm nhân tố sinh thái vô sinh gồm : 
+ Khí hậu gồm : nhiệt độ, ánh sáng, gió
+ Thổ nhưỡng : đất, đá, các thành phần cơ giới và tính chất lí, hóa của đất.
+ Nước gồm : nước biển, nước hồ, nước ao, sông, suối, nước mưa.
+ Đại hình : độ cao, độ trũng, độ dốc, hướng phơi của địa hình
* Nhóm nhân tố sinh thái hữu sinh được phân biệt thành nhóm sinh thái con người và nhóm nhân tố sinh thái các sinh vật khác. 
- GV nêu câu hỏi : Vì sao nhân tố con người được tách ra thành 1 nhóm nhân tố sinh thái riêng ? 
- GV yêu cầu HS khác nhận xét, bổ sung.
- GV nhận xét, bổ sung ð Rút ra tiểu kết cho HS ghi.
_ HS trả lời : 
Tùy theo tính chất của các nhân tố sinh thái người ta chia thành 2 nhóm : Nhân tố hữu sinh và nhân tố vô sinh.
- HS khác nhận xét.
- HS chú ý.
_ HS trả lời : 
 Nhân tố sinh thái vô sinh : Không sống.
_ HS khác nhận xét, bổ sung.
_ HS chú ý.
_ HS trả lời : 
 Nhân tố sinh thái hữu sinh : Sống
 _ HS khác nhận xét, bổ sung.
_ HS chú ý, ghi bài.
- HS trả lời : Vì hoạt động của con người khác với các sinh vật khác. Con người có trí tuệ nên bên cạnh việc khai thác nguồn tài nguyên thiên nhiên, con người còn góp phần cải tạo thiên nhiên.
- HS khác nhận xét, bổ sung.
- HS chú ý, ghi bài.
Tiểu kết: 
 Các nhân tố sinh thái được chia thành hai nhóm:
 + Nhóm nhân tố sinh thái vô sinh
 + Nhóm nhân tố sinh thái hữu sinh: Nhân tố sinh thái con người và nhân tố sinh thái các sinh vật khác.
- GV gọi 1 HS đọc lệnh trang 119 SGK.
_GV yêu cầu HS thảo luận nhóm (3’) hoàn thành lệnh thống nhất đáp án và cử đại diện nhóm trình bày.
_ GV yêu cầu nhóm khác nhận xét, bổ sung.
_GV nhận xét đánh giá và công bố đáp án (Treo bảng phụ ghi sẳn đáp án), giúp HS hoàn thiện kiến thức.
_ GV nêu câu hỏi à Yêu cầu HS dựa vào thông tin trả lời câu hỏi 
+ Phân tích những hoạt động của con người.
_ GV yêu cầu HS khác nhận xét, bổ sung.
_ GV nhận xét, bổ sung và giáo dục HS : Như vậy, ngoài tác động tích cực đến môi trường con người cũng có những tác động tiêu cực đến môi trường như săn bắn, đốt phá rừng, làm cháy rừng... làm ảnh hưởng đến hệ sinh thái gây nên những thiên tai đáng tiếc xảy ra. Do đó ta nên bảo vệ thực vật nên trồng nhiều cây xanh quanh khu vực mình sống, quanh bờ sông
- GV yêu cầu HS đọc thông tin trang 120 SGK
_GV yêu cầu HS đọc câu lệnh 
_ GV yêu cầu HS thảo luận theo bàn (3’) trả lời các câu hỏi của lệnh 2 SGK
+ Trong một ngày (từ sáng đến tối), ánh sáng mặt trời chiếu trên mặt đất thay đổi như thế nào ?
+ Ở nước ta độ dài ngày vào mùa hè và mùa đông có gì khác nhau ?
+ Sự thay đổi nhiệt độ trong một năm diễn ra như thế nào.?
_ GV yêu cầu nhóm khác nhận xét, bổ sung.
_ GV nhận xét, bổ sung.
_ GV nêu câu hỏi : Nêu nhận xét chung về tác động của nhân tố sinh thái.
_ GV yêu cầu HS khác nhận xét.
_ GV nhận xét.
_GV lưu ý HS : Aûnh hưởng của các nhân tố sinh thái tới sinh vật tuỳ thuộc vào mức độ tác động của chúng
- 1 HS đọc lệnh trang 119 SGK.
- HS thảo luận nhóm (4’) hoàn thành lệnh thống nhất đáp án và cử đại diện nhóm trình bày.
_ Nhóm khác nhận xét, bổ sung.
_Thu nhận kiến thức, sửa phần điền bảng vào vở bài tập.
_ HS dựa vào thông tin phân tích những hoạt động của con người.
+ Tác động tích cực : cải tạo, nuôi dưỡng, lai ghép
+ Tác động tiêu cực : săn bắt, đốt phá
_ HS khác nhận xét, bổ sung.
_ HS chú ý, ghi nhớ.
_ 1 HS đọc thông tin trang 120 SGK.
_ HS đọc lệnh.
_Thảo luận theo bàn , trả lời câu hỏi của lệnh 2 SGK
+ Trong một ngày (từ sáng đến tối), ánh sáng mặt trời chiếu trên mặt đất tăng dần từ sáng đến trưa, sau đó giảm dần vào buổi chiều cho đến tối.
+ Ở nước ta độ dài ngày thay đổi theo mùa: mùa hè có ngày dài hơn mùa đông.
+ Trong năm nhiệt độ thay đổi theo mùa, mùa hè nhiệt độ không khí cao, mùa thu mát mẻ, mùa đông nhiệt độ không khí xuống thấp, mùa xuân ấm áp.
_ Nhóm khác nhận xét, bổ sung.
_ HS chú ý, ghi nhớ.
_ HS nêu : Các nhân tố tác động lên sinh vật thay đổi theo từng môi trường và thời gian 
_ HS khác nhận xét.
_ HS chú ý.
_ HS ghi nhớ.
Chuyển ý : Giới hạn sinh thái là gì ?
Hoạt động 3. GIỚI HẠN SINH THÁI (07phút)
Hoạt động của Thầy
_ GV treo tranh phóng to H.41.2 “Giới hạn nhiệt độ của cá rô phi ở Việt Nam” trang 120 SGK.
+ Ngay điểm 50 và 420C là điểm gây chết.
_ GV nêu câu hỏi à Yêu cầu HS quan sát tranh trả lời câu hỏi
+ Cá rô phi ở Việt Nam sống và phát triển ở nhiệt độ nào ?
_ GV yêu cầu HS khác nhận xét.
_ GV nhận xét
+ Nhiệt độ nào cá rô phi sinh trưởng và phát triển thuận lợi nhất ?
 _ GV yêu cầu HS khác nhận xét.
_ GV nhận xét
+ Tại sao ngoài nhiệt độ 50C và 420C ( tức là nhỏ hơn 50C và lớn hơn 420C ) thì cá rô phi sẽ chết ?
_ GV yêu cầu HS khác nhận xét.
_ GV nhận xét
_ GV đưa thêm ví dụ :
* Cây mắm biển sống và phát triển trong giới hạn độ mặn là từ 0,36% à0,5% NaCl.
* Cây thông đuôi ngựa không sống được nơi có nồng độ muối lớn hơn 0,4%.
_ GV nêu câu hỏi : Từ các ví dụ trên em có nhận xét gì về khả năng chịu đựng của các sinh vật với mỗi nhân tố sinh thái ?
_ GV yêu cầu HS khác nhận xét.
_ GV nhận xét và khẳng định : Đó chính là khái niệm giới hạn sinh thái 
_ GV hỏi : Vậy thế nào là giới hạn sinh thái ?
_ GV yêu cầu HS khác nhận xét.
_GV nhận xét đánh giá , giúp HS hoàn thiện kiến thức.
Hoạt động của Trò
III. GIỚI HẠN SINH THÁI
_ HS quan sát tranh.
_ HS quan sát lại tranh trả lời câu hỏi
+ Từ 50C à420C
_ HS khác nhận xét.
_ HS chú ý.
+ Từ 20 à 350C
_ HS khác nhận xét.
_ HS chú ý.
+ Vì quá giới hạn chịu đựng.
_ HS khác nhận xét.
_ HS chú ý.
_ HS ghi nhớ.
_ HS trả lời : Mỗi loài chịu được 1 giới hạn nhất định với các nhân tố sinh thái.
_ HS khác nhận xét.
_ HS chú ý.
_ HS trả lời : Giới hạn sinh thái là giới hạn chịu đựng của cơ thể sinh vật đối với một nhân tố sinh thái nhất định.
_ HS khác nhận xét.
_ HS chú ý, ghi bài.
Tiểu kết: Giới hạn sinh thái là giới hạn chịu đựng của cơ thể sinh vật đối với một nhân tố sinh thái nhất định.
_ GV lưu ý HS : Cần phân biệt được sự tác động của các nhân tố vô sinh, hữu sinh lên cơ thể sinh vật ( Nhân tố vô sinh tác động lên đời sống của sinh vật. Nhân tố hữu sinh gồm các cơ thể sống, các cơ thể sống này có ảnh hưởng trực tiếp hoặc gián tiếp tới các cơ thể sống khác ở xung quanh )
_ GV đưa câu hỏi nâng cao :
+ Các sinh vật có giới hạn sinh thái rộng với tất cả các nhân tố sinh thái thì khả năng phân bố của chúng như thế nào ?
_ GV yêu cầu HS khác nhận xét.
_ GV nhận xét.
_ GV giúp HS liên hệ thực tế
+ Nắm được ảnh hưởng của các nhân tố sinh thái và giới hạn sinh thái có ý nghĩa như thế nào đối với sản xuất nông nghiệp ?
_ GV yêu cầu HS khác nhận xét, bổ sung.
_ GV nhận xét, bổ sung và giáo dục HS : Mỗi loài chịu được 1 giới hạn nhất định với các nhân tố sinh thái. Cho nên khi nắm được ảnh hưởng của các nhân tố sinh thái và giới hạn sinh thái. Cần gieo trồng đúng thời vụ, tạo điều kiện sống tốt cho vật nuôi và cây trồng thì sẽ mang lại hiệu quả cao.
_ HS chú ý, ghi nhớ.
_ HS trả lời :
Sinh vật có giới hạn sinh thái rộng thường phân bố rộng, dễ thích nghi.
_ HS khác nhận xét.
_ HS chú ý.
_ HS trả lời câu hỏi :
+ Gieo trồng đúng thời vụ, tạo điều kiện sống tốt cho vật nuôi và cây trồng.
_ HS khác nhận xét.
_ HS chú ý.
Gọi HS đọc khung màu hồng.
4. Củng cố – đánh giá: (04phút)
* GV nêu câu hỏi : Thế nào là môi trường sống của sinh vật ? Có những loại môi trường nào ?
_ HS trả lời câu hỏi : 
Môi trường sống của sinh vật bao gồm tất cả những gì bao quanh sinh vật.
Các loại môi trường :
Môi trường nước.
Môi trường trên mặt đất, không khí.
Môi trường trong đất.
Môi trường sinh vật.
_ GV yêu cầu HS khác nhận xét, bổ sung.
_ GV nhận xét, bổ sung.
* GV nêu tiếp câu hỏi : Nhân tố sinh thái của môi trường được chia làm mấy nhóm ? Đó là những nhóm nào ?
_ HS trả lời : Có 2 nhóm : Nhân tố sinh thái vô sinh và nhóm nhân tố sinh thái hữu sinh.
_ GV yêu cầu HS khác nhận xét, bổ sung.
_ GV nhận xét, bổ sung.
* GV yêu cầu HS làm bài tập 1 trang 121 SGK.
_ GV yêu cầu HS khác nhận xét, bổ sung.
_ GV nhận xét, bổ sung.
* GV nêu tiếp câu hỏi : Thế nào là giới hạn sinh thái ?
_ HS trả lời câu hỏi : Giới hạn sinh thái là giới hạn chịu đựng của cơ thể sinh vật đối với một nhân tố sinh thái nhất định.
_ GV yêu cầu HS khác nhận xét, bổ sung.
_ GV nhận xét, bổ sung.
5. Dặn dò – hướng dẫn về nhà (01phút)
_ Học bài, làm câu 1, 2, 3, 4 trang 121 SGK 
_ Xem trước bài 42 “Aûnh hưởng của ánh sáng lên đời sống sinh vật”.
+ Đọc kĩ nội dung.
+ Soạn trước câu lệnh.
_Ôân lại các kiến thức sinh thái thực vật (lớp 6).
_Kẻ bảng 42.1 SGK trang 123 vào vở bài tập.