Giáo án môn học Ngữ văn 7 - Bài 5 - Tiết 4: Tìm hiểu chung về văn biểu cảm

GIAÙO AÙN NGÖÕ VAÊN 7 - TUAÀN 5 - BAØI 5 -TIEÁT 4:
TÌM HIEÅU CHUNG VEÀ VAÊN BIEÅU CAÛM (1 tieát)
MUÏC ÑÍCH , YEÂU CAÀU: giuùp HS bieát :
Vaên bieåu caûm naûy sinh laø do nhu caàu bieåu caûm cuûa con ngöôøi.
Phaân bieät bieåu caûm tröïc tieáp vaø giaùn tieáp cuõng nhö caùc yeáu toá coù trong vaên baûn.
DAÏY VAØ HOÏC:
Baøi cuõ: 
Theá naøo laø yeáu toá Haùn Vieät? Caùch duøng caùc yeáu toá Haùn Vieät nhö theá naøo?
Phaân loaïi töø gheùp Haùn Vieät? Moãi loaïi cho Vd minh hoïa?
Baøi môùi: Trong ñôøi soáng ai cuõng coù tình caûm: tình caûm ñoái vôùi vaät, ñoái vôùi moïi ngöôøi. Tình caûm con ngöôøi laïi raát tinh vi phöùc taïp, tröøu töôïng vaø phong phuù. Coù khi tình caûm doàn neùn, chaát chöùa, khoâng noùi ra ñöôïc baèng lôøi thì ngöôøi ta duøng thô, vaên ñeå bieåu hieän tình caûm. Loaïi thô vaên ñoù ngöôøi ta goïi laø vaên bieåu caûm. Vaäy vaên bieåu caûm laø loaïi vaên nhö theá naøo, chuùng ta seõ tìm hieåu trong tieát hoïc hoâm nay.
NHÖÕNG ÑIEÀU CAÀN LÖU YÙ
Vaên bieåu caûm ôû chöông trình cuõ lôùp 6 laø “Taäp phaùt bieåu caûm nghó”, lôùp 7 laø “phaùt bieåu caûm nghó veà nhaân vaät vaên hoïc”. Caùc kieåu baøi ñoù ñaõ thu heïp phaïm vi phaùt bieåu caûm nghó vaøo vaên hoïc, moät phaïm vi quaù heïp, taùch rôøi moïi phaïm vi cuûa ñôøi soáng. Caûm nghó chæ laø moät daïng cuûa vaên bieåu caûm, ñoù laø bieåu caûm keát hôïp vôùi nghò luaän.
Bieåu caûm laø moät lónh vöïc roäng lôùn, tuy khoâng taùch rôøi vôùi suy nghó, nhöng gaén vôùi toaøn boä ñôøi soáng tình caûm, caûm xuùc, söï ñaùnh giaù vaø nhu caàu bieåu caûm cuûa con ngöôøi: caûm xuùc ñoái vôùi ngöôøi thaân trong gia ñình, baïn beø, thaày coâ. Töø tình caûm ñoái vôùi ñoà vaät, phong caûnh laøng queâ, ñeán tình yeâu toå quoác, tình caûm ñoái vôùi caùc giaù trò ñaïo ñöùc ñeán vaên hoïc ngheä thuaät.
Vaên bieåu caûm laø vaên baûn, trong ñoù taùc giaû söû duïng caùc phöông tieän ngoân ngöõ vaø hình aûnh ñeå bieåu ñaït tö töôûng, tình caûm cuûa mình. Phöông tieän ngoân ngöõ bao goàm nhieàu maët: töø ngöõ, caâu vaên, vaàn ñieäu, caùch ngaét nhòp, caùc bieän phaùp tu töø Vaên bieåu caûm coøn söû duïng caùc hình aûnh laáy töø thöïc teá nhö phong caûnh, caây coû, con ngöôøi, söï vieäc,  laøm phöông tieän bieåu ñaït.
Bieåu caûm tröïc tieáp laø phöông thöùc tröõ tình boäc loä nhöõng caûm xuùc, yù nghó thaàm kín baèng nhöõng töø ngöõ tröïc tieáp goïi ra tình caûm aáy, baèng nhöõng lôøi hoûi, lôøi than nhö; than oâi, hôõi oâi VD nhö moät ñoaïn vaên cuûa EÙùt-moân-ñoâ ñô A-mixin (Edmondo De Amicis): “Oâi ! Coâ giaùo raát toát cuûa em, khoâng, chaúng bao giôø, chaúng bao giôø em laïi queân coâ ñöôïc! Sau naøy, khi em ñaõ lôùn, em vaãn seõ nhôù ñeán coâ, vaø em seõ tìm gaëp coâ giöõa moät ñaùm hoïc troø nhoû. Moãi baän ñi ngang moät tröôøng hoïc vaø nghe tieáng moät coâ giaùo giaûng baøi, em seõ töôûng chöøng nhö nghe tieáng noùi cuûa coâ”. -> Ngöôøi xöng “em” ñang baøy toû caûm xuùc tröïc tieáp cuûa mình ñoái vôùi coâ giaùo qua nhöõng lôøi ngôïi ca, höùa heïn trong tình huoáng töôûng töôïng
Bieåu caûm giaùn tieáp laø caùch bieåu hieän tình caûm, caûm xuùc thöôøng thoâng qua mieâu taû moät phong caûnh, keå moät caâu chuyeän hay gôïi ra moät suy nghó, lieân töôûng naøo ñoù maø khoâng goïi thaúng ra caûm xuùc aáy. Caùch theå hieän naøy thöôøng thaáy trong thô vaø vaên xuoâi, VD nhö caâu ca dao: Thaân em nhö cheõn luùa ñoøng ñoøng / phaát phô döôùi ngoïn naéng hoàng ban mai. Nhö ñoaïn taû hoa haûi ñöôøng trong baøi hoïc, haëc caûm nghó veà toå quoác cuûa em Ki-xloâ-va ôû Baøi 4, hoaëc ñoaïn tuøy buùt cuûa Nguyeân Ngoïc.
Con ngöôøi coù tình caûm vaø coù nhu caàu giao löu tình caûm neân coù nhu caàu bieåu caûm raát lôùn. Nhöng khoâng phaûi tình caûm naøo cuõng coù theå vieát thaønh vaên bieåu caûm. Nhöõng tình caûm taàm thöôøng, nhoû nhen, ñoá kò, tham lam, ích kæ,  thì duø coù vieát ra, cuõng chæ laøm cho ngöôøi ta cheâ cöôøi, khoâng coù ai ñoàng caûm. Nhöõng tình caûm trong vaên bieåu caûm phaûi laø tình caûm ñeïp: nhaân aùi, vò tha, cao thöôïng, tinh teá. Noù goùp phaàn naâng cao phaåm giaù con ngöôøi vaø laøm phong phuù taâm hoàn ngöôøi. cho neân, muoán vieát vaên bieåu caûm hay, caùc em phaûi tu döôõng tình caûm, ñaïo ñöùc cho cao ñeïp, trong saùng.
CAÂU HOÛI VAØ DIEÃN GIAÛNG
HÑ1: nhaän bieát nhu caàu bieåu caûm vaø vaên bieåu caûm. HS ñoïc caâu hoûi 1, (tr 71).
 + Thöông thay con cuoác giöõa trôøi + Ñöùng beân ni ñoàng 
Ñoïc caùc caâu ca dao treân, moãi caâu cd thoå loä tình caûm gì? 
Thöông thay thaân phaän con taèm / Kieám aên ñöôïc maáy phaûi naèm nhaû tô / Thöông thay luõ kieán tí ti / Kieám aên ñöôïc maáy phaûi ñi tìm moài / Thöông thay haïc laùnh ñöôøng maây / Chim bay moûi caùnh bieát ngaøy naøo thoâi / Thöông thay con cuoác giöõa trôøi / Daàu keâu ra maùu coù ngöôøi naøo nghe. -> Noãi thöông thaân cuûa ngöôøi lao ñoäng xöa ñöôïc dieãn taû raát coâ ñuùc vaø gôïi caûm qua moãi hình aûnh aån duï trong baøi:
Hình aûnh con taèm nhaû tô & con kieán tìm moài noùi leân thaân phaän cuûa ngöôøi lao ñoäng: laøm nhieàu, höôûng ít, hoaøn toaøn khoâng caân xöùng vôùi coâng söùc vaø thaønh quaû lao ñoäng cuûa mình.
Hình aûnh chim haïc bay moõi caùnh vaø con cuoác keâu ra maùu gôïi nieàm caûm thöông cho thaân phaän ngöôøi lao ñoäng suoát ñôøi möu tìm moät cuoäc soáng an nhaøn haïnh phuùc nhöng vaãn voâ voïng, coù khi phaûi chòu caûnh thöông taâm, uaát öùc nhöng khoâng bieát keâu than vôùi ai
Ñöùng beân ni ñoàng, ngoù beân teâ ñoàng Baøi ca dao ghi laïi nhöõng caûm xuùc daøo daït cuûa moät ngöôøi con gaùi ôû tuoåi traêng troøn.
Caùnh ñoàng queâ traûi roäng tröùôc maët thaät meânh moâng, baùt ngaùt. NT: Pheùp ñaûo ngöõ “baùt ngaùt meânh moâng” vöøa theå hieän caùi caûm xuùc daït daøo tröôùc khoâng gian bao la, vöøa theå hieän caùi nhìn trìu meán ñoái vôùi ruoäng ñoàng, queâ höông. Hai caâu ñaàu taû caùnh ñoàng meânh moâng baùt ngaùt. Hai caâu sau laø hình aûnh ngöôøi con gaùi töôi treû vaø traøn ñaày söùc soáng. Ñaây laø moät böùc tranh ñeïp, haøi hoøa giöõa con ngöôøi vaø thieân nhieân. 
Caû hai caâu ca dao treân ñeàu laø bieåu caûm giaùn tieáp vì ñeàu möôïn caùc söï vaät, phong caûnh ñeå noùi leân nhöõng caûm xuùc aån kín cuûa mình.
Ngöôøi ta thoå loä tình caûm ñeå laøm gì? Theo em, khi naøo thì con ngöôøi caûm thaáy caàn laøm vaên bieåu caûm ? 
Ngöôøi ta thoå loä tình caûm ñeå baøy toû caûm xuùc, bieåu ñaït tình caûm, tìm söï ñoàng caûm cuûa ngöôøi khaùc hoaëc cuûa moïi ngöôøi coù moät caûnh ngoä chung 
Trong thö töø göûi cho ngöôøi thaân hay baïn beø, em coù thöôøng bieåu loä tình caûm khoâng; ngöôøi ta bieåu caûm baèng nhöõng phöông tieän naøo?
Nhöõng böùc thö, baøi thô, baøi vaên chaát chöùa tình caûm coøn goïi laø vaên tröõ tình nhö:thô tröõ tình, cd tröõ tình, tuøy buùt, laø caùc theå loaïi vaên baûn bieåu caûm. Vaên bieåu caûm chæ laø moät trong voâ vaøn caùch bieåu caûm cuûa con ngöôøi ca haùt, veõ tranh, muùa, ñaøn, thoåi saùo, ) Saùng taùc vaên hoùa ngeä thuaät noùi chung ñeàu coù muïc ñích bieåu caûm.
HS ñoïc phaàn 2, vaø caâu hoûi a, b, c ( tr 71): 
Hai ñoaïn vaên treân mtaû, bieåu ñaït noâi dung gì? Noäi dung aáy coù ñaëc ñieåm gì khaùc so vôùi nd cuûa vaên baûn töï söï vaø mieâu taû?
Ñoaïn vaên (1) tröïc tieáp bieåu hieän noãi nhôù vaø nhaéc laïi nhöõng kæ nieäm. Trong thö töø, nhaät kí ngöôøi ta thöôøng bieåu caûm theo loái naøy. Ñoaïn vaên (2) bieåu hieän giaùn tieáp tình caûm gaén boù vôùi queâ höông, ñaát nöôùc. baét ñaàu baèng vieäc mieâu taû tieáng haùt ñeâm khuya treân ñaøi, roài im laëng, roài tieáng haùt trong taâm hoàn, trong töôûng töôïng. Tieáng haùt cuûa coâ gaùi bieán thaønh tieáng haùt cuûa queâ höông, cuûa ruoäng vöôøn, cuûa ñaát nöôùc. Taùc giaû khoâng noùi tröïc tieáp maø giaùn tieáp theå hieän tình yeâu queâ höông. Ñaây laø caùch bieåu caûm thöôøng gaëp trong taùc phaåm vaên hoïc.
Caûø hai ñoaïn ñeàu khoâng keå moät chuyeän gì hoaøn chænh, maëc duø coù gôïi laïi nhöõng kæ nieäm. Ñaëc bieät laø Ñoaïn vaên (2) taùc giaû söû duïng bieän phaùp mieâu taû, töø mieâu taû maø lieân töôûng, gôïi ra nhöõng caûm xuùc saâu saéc. Ñoù laø caùch bieåu caûm giaùn tieáp, vaø ta cuõng caàn chuù yù laø vaên bieåu caûm khaùc töï söï vaø mieâu taû thoâng thöôøng. (töï söï laø keå chuyeän ñeå ngöôøi khaùc naém baét söï vieäc, mieâu taû ñeå naém baét chi tieát ñöôøng neùt, maøu saéc söï vaät, coøn vaên bieåu caûm thì mieâu taû ñeå khôi gôïi tình caûm)
Tình caûm, caûm xuùc trong vaên bieåu caûm phaûi thaám nhuaàn tö töôûng nhaân vaên?
Noùi veà ñaëc ñieåm tình caûm, caûm xuùc trong vaên bieåu caûm, VD nhö ôû 2 ñoaïn vaên treân, ñoù laø nhöõng tình caûm ñeïp veà tình baïn, tình yeâu queâ höông ñaát nöôùc, mang tính nhaân vaên (thuoäc veà vaên hoùa loaøi ngöôøi).
GHI 
BAÛNG
THB:Vaên bieåu caûm.
Ca dao:
+ Thöông thay con cuoác giöõa trôøi 
+ Ñöùng beân ni ñoàng 
Bieåu ñaït tình caûm, gôïi söï ñoàng caûm.
Coøn goïi laø vaên tröõ tình: thô, cd tröõ tình, tuøy buùt 
Ñoaïn vaên:
“Thaûo thöông nhôù ôi!”
“Treân ñaøi, moät ngöôøi con gaùi naøo ñoù vöøa haùt moät baøi daân ca ”
Con ngöôøi coù tình caûm vaø coù nhu caàu giao löu tình caûm neân coù nhu caàu bieåu caûm raát lôùn. Nhöng khoâng phaûi tình caûm naøo cuõng coù theå vieát thaønh vaên bieåu caûm. Nhöõng tình caûm taàm thöôøng, nhoû nhen, ñoá kò, tham lam, ích kæ,  thì duø coù vieát ra, cuõng chæ laøm cho ngöôøi ta cheâ cöôøi, khoâng coù ai ñoàng caûm. Nhöõng tình caûm trong vaên bieåu caûm phaûi laø tình caûm ñeïp: nhaân aùi, vò tha, cao thöôïng, tinh teá. Noù goùp phaàn naâng cao phaåm giaù con ngöôøi vaø laøm phong phuù taâm hoàn con ngöôøi.
Phöông thöùc bieåu ñaït tình caûm, caûm xuùc ôû hai ñoaïn vaên treân? (chæ ra caùc töø ngöõ vaø hình aûnh lieân töôûng coù giaù trò bieåu caûm)
ÔÛ Ñoaïn vaên (1), caùc töø ngöõ bieåu ñaït tình caûm, caûm xuùc laø ‘thöông nhôù ôi ; xieát bao mong nhôù”, vaø caùc kæ nieäm.
ÔÛ Ñoaïn vaên (2), caùc töø ngöõ bieåu ñaït tình caûm, caûm xuùc laø moät chuoãi hình aûnh vaø lieân töôûng: baét ñaàu baèng vieäc mieâu taû tieáng haùt ñeâm khuya treân ñaøi, roài im laëng, roài tieáng haùt trong taâm hoàn, trong töôûng töôïng. Tieáng haùt cuûa coâ gaùi bieán thaønh tieáng haùt cuûa queâ höông, cuûa ruoäng vöôøn, cuûa ñaát nöôùc. 
Bieåu caûm tröïc tieáp laø phöông thöùc tröõ tình boäc loä nhöõng caûm xuùc, yù nghó thaàm kín baèng nhöõng töø ngöõ tröïc tieáp goïi ra tình caûm aáy, baèng nhöõng tieáng keâu, lôøi than.
Bieåu caûm giaùn tieáp laø caùch bieåu hieän tình caûm, caûm xuùc thöôøng thoâng qua mieâu taû moät phong caûnh, keå moät caâu chuyeän hay gôïi ra moät suy nghó, lieân töôûng naøo ñoù maø khoâng goïi thaúng ra caûm xuùc aáy, duøng caùc pheùp tu töø nhö so saùnh, aån du,  hay caùc bieän phaùp töï söï, mieâu taû ñeå khôi gôïi tình caûm ngöôøi ñoïc.
Töø caùc ví duï treân, ñeå keát luaän ,em haõy neâu toùm taét vaên bieåu caûm laø gì?
Ñoïc ghi nhôù (2 laàn) , (toùm taét caùc yù chính trong phaàn THB).
HÑ2: cuûng coá, luyeän taäp vaø daën doø.
CUÛNG COÁ: vieát laïi phaàn ghi nhôù treân baûng, moãi yù xoùa moät soá töø, goïi hs leân ñieàn vaøo cho ñuû.
DAËN DOØ: hoïc ghi nhôù, laøm BT 4,5, soaïn baøi 6, tieát 1: Thieân tröôøng vaõn voïng.
Tình caûm ñeïp, nhaân vaên
Tröïc tieáp: tieáng keâu, lôøi than; töï söï, mieâu taû (giaùn tieáp) ñeå khôi gôïi tình caûm.
GN : (tr 73)
LT: 
1,2: ôû lôùp.
3,4: ôû nhaø.
HÖÔÙNG DAÃN LAØM BAØI TAÄP KHOÙ:
So saùnh hai ñoaïn vaên, ñoaïn naøo bieåu caûm? Vì sao? Chæ ra ND bieåu caûm ñoaïn vaên aáy?
Hai ñoaïn vaên ñeàu taû vaø keå veà hoa haûi ñöôøng: Ñoaïn a: Chæ taû vaø keå thuaàn tuùy hoa haûi ñöôøng döôùi goùc ñoä khoa hoïc, nhö moät ñònh nghóa veà muïc töø ‘hoa haûi ñöôøng’ neân khoâng coù saéc thaùi bieåu caûm, khoâng phaûi laø vaên bieåu caûm.
Ñoaïn b: Cuõng keå vaø taû veà hoa haûi ñöôøng, nhöng nhaèm bieåu hieän vaø khôi gôïi tình caûm yeâu hoa ñeå mong ñöôïc ñoàng caûm (yeâu hoa haûi ñöôøng ôû ñaây cuõng laø yeâu nhöõng caùi gì quen thuoäc, daân daõ, ñaèm thaém trong cuoäc soáng cuûa con ngöôøi). Trong ñoaïn vaên coøn coù nhöõng yeáu toá töôûng töôïng, lieân töôûng, hoài öùc  ñeå khôi gôi vaø baøy toû caûm xuùc. Ñoaïn b laø moät ñoaïn vaên bieåu caûm, taùc giaû söû duïng caû bieåu caûm tröïc tieáp vaø bieåu caûm giaùn tieáp (thoâng qua töï söï vaø mieâu taû).
 Chæ ra ND bieåu caûm trong baøi thô Soâng nuùi nöôùc Nam vaø Phoø giaù veà kinh?
Muoán xaùc ñònh hai baøi thô naøy coù phaûi laø bieåu caûm giaùn tieáp, thì phaûi xem trong hai baøi thô , caùc taùc giaû coù söû duïng phöông tieän trung gian nhö mieâu taû, keå chuyeän khoâng. Ñoïc kó, khoâng heà coù mieâu taû, keå chuyeän. Coù theå keát luaän: hai baøi ñeàu laø bieåu caûm tröïc tieáp vì caû hai baøi ñeàu neâu tröïc tieáp tö töôûng, tình caûm, khoâng thoâng qua moät phöông tieän trung gian nhö mieâu taû, keå chuyeän naøo caû.
Noäi dung bieåu caûm trong baøi thô Soâng nuùi nöôùc Nam vaø Phoø giaù veà kinh (xem phaàn ghi nhôù cuûa hai baøi naày):
Hình thöùc bieåu yù: hai baøi thô theå hieän baûn lónh, khí phaùch cuûa daân toäc ta: 
+ Moät baøi neâu cao chaân lí lôùn lao, thieâng lieâng nhaát, vónh haèng nhaát: Nöôùc VN laø cuûa ngöôøi VN, khoâng ai ñöôïc xaâm phaïm, xaâm phaïm seõ thaát baïi.
+ Moät baøi theå hieän khí theá chieán thaéng giaëc ngoaïi xaâm haøo huøng cuûa daân toäc, vaø baøy toû khaùt voïng xaây döïng, phaùt trieån ñaát nöôùc trong hoøa bình, vôùi nieàm tin ñaát nöôùc beàn vöõng muoân ñôøi.
Hình thöùc bieåu caûm: 
+ Moät baøi thuoäc theå thaát ngoân töù tuyeät Ñöôøng Luaät. 
+ Moät baøi thuoäc theå nguõ ngoân töù tuyeät Ñöôøng Luaät.
 Nhöng ñeàu dieãn ñaït yù töôûng gioáng nhau ôû choã coù caùch noùi chaéc nòch, coâ ñuùc, trong ñoù coù yù töôûng vaø caûm xuùc hoøa laøm moät, caûm xuùc naèm trong yù töôûng.
--------------------------------------