Giáo án môn Ngữ văn khối 9 - Tiết 47: Bài thơ về tiểu đội xe không kính (Phạm Tiến Duật)

Tiết 47 Văn bản bài thơ về tiểu đội xe không kính
 ( Phạm Tiến Duật)
I. Mục tiêu bài học
1. Kiến thức
- Những hiểu biết bước đầu về nhà thơ Phạm Tiến Duật.
- Đặc điểm của thơ Phạm Tiến Duật qua một số sỏn tỏc cụ thể: Giàu chất hiện thực và tràn đầy cảm hứng lóng mạn.
- Hiện thực cuộc khỏng chiến chống Mĩ cứu nước được phản ỏnh tong tỏc phẩm; vẻ đẹp hiờn ngang, dũng cảm, tràn đầy niềm lạc quan cỏch mạng,của những con người đó làm nờn con đường Trường Sơn huyền thoại được khắc họa trong bài thơ.
2. Kĩ năng
- Đọc – hiểu một bài thơ hiện đại.
- Phõn tớch được vẻ đẹp hỡnh tượng người chiến sĩ lỏi xe Trường Sơn trong bài thơ.
- Cảm nhận được giỏ trị của ngơn ngữ, hỡnh ảnh độc đỏo trong bài thơ.
3. Thỏi độ: Giỏo dục học sinh về tỡnh cảm đồng chớ, đồng đội, tỡnh bạn, tỡnh người
II. Đồ dùng- phương tiện
 - GV: giáo án, bảng phụ, sưu tầm tranh ảnh và tư liệu lịch sử liên quan.
 - HS: Soạn bài
III. Tiến trình tổ chức các hoạt động
 1. ổn định tổ chức
 2. Kiểm tra bài cũ: ? Đọc thuộc lòng bài thơ Đồng chí của Chính Hữu. Hóy trỡnh bày những hiểu biết của em về tỡnh đồng chớ của người lớnh trong cuộc khỏng chiến chống Phỏp qua bài thơ 
Này?
Gợi ý: - Đọc thuộc lũng diễn cảm. 
- Tỡnh đồng chớ là một tỡnh cảm cao quý, thiờng liờng, được hỡnh thành trờn những cơ sở bền chặt. Đú là tỡnh cảm, là sức mạnh giỳp họ vượt qua được những khú khăn trong cuộc sống chiến đấu... 
 3. Bài mới 
 * HĐ1: Giới thiệu bài: Chiến tranh đó đi qua hơn 30 năm, thời gian cú thể phủ bụi lờn quỏ khứ nhưng con người VN sẽ khụng thể nào quờn cuộc chiến khốc liệt mà hào hựng của dõn tộc trong những năm chống Mĩ, và con đường huyền thoại Trường Sơn. Bởi ở đú ta sẽ bắt gặp đoàn quõn Nam tiến với tinh thần: 
Xẻ dọc Trường Sơn đi cứu nước
Mà lũng phơi phới dạy tương lai.
 Họ đó cống hiến, đó hi sinh cả tuổi thanh xuõn của mỡnh vỡ những mựa xuõn bỡnh yờn cho dõn tộc. Và hụm nay qua bài thơ “ Bài thơ về Tiểu đội xe khụng kớnh” của nhà thơ PTD cỏc em sẽ hiểu rừ hơn về những con người như thế !
hoạt động của gv và hs
Yêu cầu cần đạt
* HĐ2: Hướng dẫn tỡm hiểu chung về văn bản
? Giới thiệu một vài nột chớnh về tỏc giả Phạm Tiến Duật?
- GV chiếu chõn dung nhà thơ và bổ sung: 
Chân dung nhà thơ phạm tiến duật
PTD nổi lờn như một cõy bỳt thơ tiờu biểu của lớp cỏc nhà thơ trẻ thời kỳ khỏng chiến chống Mỹ cứu nước. Thơ PTD cú giọng điệu tự nhiờn, tinh nghịch mà sụi nổi, tươi trẻ đó gúp phần làm sống mói hỡnh ảnh thế hệ thanh niờn thời chống Mỹ- đặc biệt là lớp trẻ ở tuyến đường TS và khụng khớ của thời khỏng chiến chống Mỹ gian khổ, ỏc liệt mà phơi phới tin tưởng. ễng cú nhiều bài thơ đó đi vào trớ nhớ của độc giả như: Trường Sơn Đụng- Trường Sơn Tõy, Lửa đốn, gửi em cụ Thanh niờn xung phong...
? Bài thơ "Bài thơ về tiểu đội xe khụng kớnh" sỏng tỏc trong hoàn cảnh nào?
- 1969 cuộc k/c chống Mỹ của DT ta diễn ra gay go và ác liệt. Máy bay Mỹ điên cuồng bắn phá dọc tuyến đường TS, trút hàng ngàn vạn tấn bom đạn và chất độc da cam nhằm chặn đứt mạch máu giao thông chính vận chuyển vũ khí lương thực từ miền Bắc → Nam (nhiều nơi đã trở thành túi bom)
- GV chiếu đoạn băng tư liệu núi về cảnh Mỹ nộm bom xuống Việt Nam.
? Bài thơ được làm theo thể thơ gỡ?
- Giáo viên hướng dẫn đọc
Giọng điệu thản nhiên ngang tàng sôi nổi phơi phới niềm vui tin tưởng.
Gv đọc bài thơ - Học sinh đọc
GV nhận xét cách đọc
GV hướng dẫn học sinh tìm hiểu từ khó: bếp Hoàng Cầm
Theo em cảm xỳc chủ đạo của bài thơ là gỡ? (Hỡnh ảnh chiếc xe khụng kớnh và hỡnh ảnh người chiến sĩ lỏi xe trờn những chiếc xe khụng kớnh).
- GV chuyển ý để tỡm hiểu bài thơ
* HĐ3: Hướng dẫn đọc hiểu văn bản
HĐ 3.1: Tỡm hiểu ý nghĩa nhan đề bài thơ
? Nhan đề bài thơ cú gỡ độc đỏo?
( gợi ý: vỡ sao tỏc giả lại đặt thờm hai chữ “ bài thơ” trước hỡnh ảnh “tiểu đội xe khụng kớnh?)
Cho HS thảo luận.
- Tỏc giả đề cập một thực tế quen thuộc trong chiến tranh, nhưng lại núi đến chất thơ của hiện thực đú.
? Những hiện thực khi đi vào thơ ca thường được tỏc giả mĩ lệ hoỏ. Ở đõy, hỡnh ảnh những chiếc xe Trường Sơn đi vào bài thơ với nột đặc sắc nào?
- Hoàn toàn thực tế, khụng mĩ lệ hoỏ hay lóng mạn. Đú là chiếc xe khụng kớnh, rồi khụng cú đốn, khụng cú mui xe, xe bị trầy xước.
? Em hiểu từ "Bài thơ" ở nhan đề này cú ý nghĩa gỡ?
GV bỡnh: Nhan đề bài thơ cú vẻ như vừa dài, vừa thừa. Cú lẽ chỉ cần viết Bài thơ về tiểu đội xe khụng kớnh là đủ, là núi rừ được hiện thực cần phản ỏnh. Nhưng nhà thơ lại thờm vào hai chữ bài thơ, hai chữ ấy đó núi lờn cỏch khai thỏc hiện thực: khụng phải chỉ viết về những chiếc xe khụng kớnh, chỉ viết về hiện thực khốc liệt của chiến tranh mà chủ yếu khai thỏc chất thơ vỳt lờn từ hiện thực ấy, chất thơ của tuổi trẻ Việt Nam vượt lờn những khắc nghiệt của chiến tranh.
HĐ 3.2: Tỡm hiểu hỡnh ảnh những chiếc xe khụng kớnh
? Hỡnh ảnh những chiếc xe khụng kớnh đó được miờu tả như thế nào trong bài thơ?
? Tỏc giả lớ giải thế nào về hỡnh ảnh độc đỏo đú?
- Khụng cú kớnhvỡ đi rồi.
? Nhận xột gỡ về cỏch núi của tỏc giả?
- Lời thơ gần như một cõu văn xuụi, giọng điệu tự nhiờn, bỡnh thản.
GV : sự biến dạng của những chiếc xe trong khỏng chiến là điều tất yếu.
? Hỡnh ảnh trần trụi đú cú ý nghĩa như thế nào?
- Thể hiện sự khốc liệt của chiến tranh.
?Tại sao cú thể núi là hỡnh ảnh độc đỏo?
- Giỏo viờn bỡnh về sự độc đỏo của hỡnh tượng thơ.
- Vỡ xưa nay hỡnh ảnh xe cộ đưa vào thơ thường được miờu tả rất đẹp, lóng mạn, mĩ lệ húa cũn ở Phạm Tiến Duật những chiếc xe khụng kớnh là một hỡnh ảnh thực - những cõu thơ khụng miờu tả cụ thể về chiến tranh đang diễn ra rất ỏc liệt ở Trường Sơn  giỏo viờn liờn hệ.
- Nú độc đỏo vỡ hỡnh ảnh những chiếc xe khụng kớnh mang một sức mạnh thần kỡ của một dõn tộc đang chiến đấu vỡ một quyết tõm sắt đỏ: "Xẻ dọc Trường Sơn đi cứu nước".
- Thể hiện cuộc chiến đấu đang diễn ra trờn mặt trận vận tải thờm con đường Trường Sơn là vụ cựng ỏc liệt, dữ dội.
? Qua chi tiết miờu tả về những chiếc xe TS này, em hiểu gỡ về tỏc giả?
- Tỏc giả là người cú hồn thơ nhạy cảm với nột ngang tàng, tinh nghịch, thớch cỏi lạ mới nhận ra được và thành hiện tượng thơ độc đỏo thời chống "Mĩ".
HĐ 3.3: Tỡm hiểu hỡnh ảnh những người chiến sĩ lỏi xe
- Cho HS đọc thầm khổ 1,2.
? Ngồi trờn những chiếc xe khụng kớnh đú, người lớnh lỏi xe nhỡn thấy những gỡ và cú cảm giỏc gỡ qua những hỡnh ảnh đú?
- Nhỡn thấy giú vào buồng lỏi.
- Qua cửa kớnh đó vỡ, người lớnh thấy mặt đất, bầu trời, ỏnh sao, cỏnh chim ựa vào buồng lỏi, người lớnh như hoà mỡnh vào thiờn nhiờn.
GV : tỏc giả đó thể hiện chớnh xỏc cảm giỏc mạnh và đột ngột của người lớnh trờn chiếc xe khụng kớnh với tốc độ nhanh
? Trờn những chiếc xe khụng kớnh đú, những người lớnh lỏi xe thể hiện được những đức tớnh cao đẹp nào ? Hóy chứng minh bằng chi tiết trong bài thơ?
- Luụn ung dung, hiờn ngang, bất chấp mọi nguy hiểm, khú khăn: “ung dung buồng lỏi ta ngồi”
“Khụng cú kớnhgiú lựa khụ mau thụi”
 “khụng cú kớnh cười ha ha”
GV phõn tớch những hỡnh ảnh thể hiện hỡnh ảnh người lớnh lỏi xe.
GV bỡnh: Xe khụng kớnh đú là sự thiếu thốn về phương tiện. Nhưng thật bất ngờ, người lớnh lại biến sự thiếu thốn trở thành một sự hưởng thụ, một cỏch tiếp xỳc trực tiếp với khụng gian bờn ngoài. 
? Tỏc giả đó thể hiện hỡnh ảnh người lớnh bằng giọng điệu như thế nào?
- Giọng điệu tự nhiờn, ngang tàng, như chớnh nột tớnh cỏch của người lớnh .
GV : người lớnh hiện ra với những nột tớnh cỏch thật cao đẹp.
? Qua hỡnh ảnh người lớnh lỏi xe, em núi được gỡ về thế hệ trẻ trong khỏng chiến chống Mỹ?
- Họ là những người sống hết mỡnh cho CM, lạc quan, yờu đời, sụi nổi, nhiệt tỡnhchớnh họ đó tạo nờn những chiến thắng vang dội bằng lũng nhiệt thành của mỡnh.
GV : liờn hệ một số tập nhật kớ thời tiền chiến: Nguyễn Văn Thạc, Đặng Thuỳ Trõm
- HS đọc tiếp khổ 3,4
? Hai khổ thơ 3 và 4 tiếp tục với giọng điệu như thế nào? Cỏch núi ừ thỡ cú tỏc dụng gỡ?
- Vẫn giọng điệu ngang tàng, đựa tếu, nghịch ngợm với thỏi độ coi thường gian khổ. Cỏch núi ừ thỡ, chưa cần rửa, chưa cần thaytiếp tục đưa ngụn ngữ người lỏi xe, ngụn ngữ văn xuụi đời thường vào trong thơ làm cho bài thơ mang giọng điệu nới mẻ, trẻ trung, tinh nghịch.
? Hai khổ thơ làm sỏng lờn phẩm chất gỡ của người lỏi xe?
- Phẩm chất dũng cảm, tinh thần lạc quan coi thường khú khăn gian khổ, lỏi xe trong mưa bụi vậy mà họ vẫn lạc quan cười ha ha một cỏch mạnh mẽ, sảng khoỏi, bất cần.
- Học sinh đọc khổ 5,6
? Hai khổ thơ cho người đọc rừ hơn những nột sinh hoạt gỡ của người chiến sĩ?
- Những người lỏi xe trong niềm vui ấm ỏp tỡnh đồng chớ, đồng đội.
? Trong đoạn thơ, em thớch nhất hỡnh ảnh nào? Vỡ sao?
- Học sinh thảo luận trong 2 phỳt.
- Cỏi bắt tay qua cửa kớnh vỡ khi gặp bạn bố suốt dọc đường đi tới đường ra trận mựa này đẹp lắm hỡnh ảnh bếp Hoàng Cầm, vừng dự mỏng manh, chụng chờnh chỉ là tạm thời cũn mục đớch là đi, lại đi, lại lờn đường, nắm chắc vụ lăng đi về phớa trước với một niềm tin vào thắng lợi của cuộc khỏng chiến.
GV bỡnh: Cỏi bắt tay qua cửa kớnh vỡ là một sự bự đắp tinh thần cho sự thiếu thốn về vật chất. Giữa cỏi gian khổ, hiểm nguy, họ vẫn cú niềm vui chung của những người đồng đội, của gia đỡnh người lớnh lỏi xe. Họ Vẫn lạc quan băng về phớa trước: Lại đi, lại đi trời xanh thờm. Trời xanh thờm vỡ lũng người phơi phới say mờ trước những chặng đường đó đi và đang đến. Trời xanh thờm vỡ lũng người luụn cú niềm tin về một ngày mai chiến thắng.
- HS đọc khổ cuối
 Nờu cõu hỏi thảo luận: Cuối bài thơ, tỏc giả trở lại hỡnh ảnh chiếc xe khụng kớnh để làm gỡ? Cõu kết hay ở chỗ nào?
Tỏc giả nhắc lại hỡnh ảnh những chiếc xe khụng kớnh là để khẳng định những gian khổ, khú khăn, nguy hiểm ngày càng tăng, ngày càng khốc liệt của nhiệm vụ chiến đấu. Nhưng tất cả vỡ niềm Nam ruột thịt. Khụng khú khăn nào, kẻ thự nào cú thể cản nổi. Vỡ trong xe cú một trỏi tim của người chiến sĩ anh hựng. í chớ và quyết tõm giải phúng miền Nam thống nhất Tổ quốc của những chiến sĩ lỏi xe đó thể hiện trong cỏch núi, hỡnh ảnh mới lạ, bất ngờ và chõn thực ấy.
? Cõu thơ: Chỉ cần trong xe cú một trỏi tim, tỏc giả đó sử dụng biện phỏp nghệ thuật nào? Tỏc dụng?
- Từ trái tim rong câu thơ cuối cùng có thể hiểu theo nghĩa chuyển theo phép hoán dụ 
+ Chỉ người lính lái xe ( lấy bộ phận chỉ toàn thể)
+ Chỉ sự nhiệt tình cứu nước, lòng yêu nước nồng nàn, quyết tâm giải phóng miền Nam, thống nhất tổ quốc ( lấy cái cụ thể để chỉ cái trừu tượng) 
- Trái tim- ý chí và tình cảm yêu nước của người lính đã làm nên sức mạnh vượt qua gian khổ hiểm nguy trong chiến đấu vì sự nghiệp giải phóng miền Nam thân yêu, vì sự thống nhất đất nước.
- Trái tim  ấy là trái tim yêu thương, trái tim sục sôi căm giận. Phải chăng câu thơ của Phạm Tiến Duật khơi nguồn cảm hứng từ câu nói nổi tiếng của HCM ‘‘ Miền Nam luôn luôn trong trái tim tôi ’’
ĐOÀN XE VẪN BĂNG VỀ PHÍA TRƯỚC Vè MIỀN NAM
GV bỡnh: Khổ thơ cuối mang vẻ đẹp hiờn ngang, dũng cảm tràn đầy niềm lạc quan cỏch mạng,. của những con người đó làm nờn con đường Trường Sơn huyền thoại được khắc hoạ trong bài thơ. Chớnh điều đú đó làm nờn sức mạnh của một dõn tộc kiờn cường, bất khuất
* HĐ 4: HD HS tổng kết
? Bài thơ cú gỡ độc đỏo về nghệ thuật?
- Sử dụng cỏch thể hiện gần văn xuụi, hỡnh ảnh chõn thực, trần trụi, giọng thơ ngang tàng tự nhiờn.
? Cảm nhận của em về nội dung bài thơ?
- Học sinh đọc ghi nhớ.
* HĐ 5: Luyện tập
- Đọc lại bài thơ
I. Tỡm hiểu chung
1. Tỏc giả, tỏc phẩm
a) Tỏc giả
- Phạm Tiến Duật ( 1941 – 2007) 
- Quê ở Phú Thọ.
- Là người lính - nhà thơ trưởng thành trong kháng chiến chống Mĩ.
- ễng cú một chất thơ giàu hiện thực, chất thơ bay bổng, sụi nổi, ngang tàng, tinh nghịch.
- Đề tài: Viết về người lớnh, cụ gỏi TNXP.
- Tỏc phẩm chớnh: Lửa đốn, Trường Sơn Đụng - Trường Sơn Tõy, bài thơ về tiể đội xe khụng kớnh.
b) Tỏc phẩm:
* Hoàn cảnh sỏng tỏc:
- Viết năm 1969 và in trong tập Vầng trăng quầng lửa.
- In trong tập "Vầng trăng, quầng lửa".
- Đạt giải nhất cuộc thi thơ bỏo Văn nghệ Việt Nam 1969 - 1970
* Thể thơ: Tự do (cõu dài, ớt vần, giọng điệu thơ đậm đà chất lớnh).
2. Đọc, hiểu chỳ thớch, bố cục
II. Tỡm hiểu văn bản
1. Nhan đề "Bài thơ về tiểu đội xe khụng kớnh"
- Viết về tiểu đội xe khụng kớnh.
-> Phản ỏnh hiện thực của cuộc chiến tranh.
- "Bài thơ": Thể hiện cỏch khai thỏc hiện thực của tỏc giả: Tỏc giả muốn thổi một hồn thơ vào hiện thực ấy - chất thơ của tuổi trẻ hiờn ngang, dũng cảm, trẻ trung, vượt lờn thiếu thốn, gian khổ, hiểm nguy của chiến tranh.
2. Hỡnh ảnh những chiếc xe khụng kớnh.
- Xe khụng (kớnh, đốn, mui) 
- Thựng xe cú xước 
+ NT: Lời thơ như văn xuụi, giọng điệu rự nhiờn, miờu tả rất thực: Chiếc xe bị biến dạng vỡ chiến tranh.
à Hỡnh tượng độc đỏo cú ý nghĩa phản ỏnh hiện thực tàn khốc của chiến tranh: Những chiếc xe khụng cú kớnh, mộo mú và mang đầy thương tớch.
3. Hỡnh ảnh người lớnh lỏi xe
*Khổ thơ 1 - 2.
- Tư thế: Ung dung ngồi.
- Nhỡn: Đất, trời, nhỡn thẳng.
- Nhỡn thấy: Giú, con đường, cỏnh chim, sao trời 
-> Điệp từ, so sỏnh, ẩn dụ chuyển đổi cảm giỏc đặc tả tốc độ phi thường của chiếc xe, hiện lờn tư thế ung dung, hiờn ngang, tự tin, chủ động.
* Khổ 3 - 4:
- Giọng điệu, sụi nổi, ngang tàng.
- "Ừ thỡ", "chưa cần" -> sự bất chấp khú khăn gian khổ, chấp nhận chủ quan rất thoải mỏi.
-> Bất chấp khú khăn, gian khổ, lạc quan, yờu đời, coi thường hiểm nguy,  ngang tàn, mang đậm chất lớnh.
* Khổ 5- 6:
- Những người lớnh gặp nhau trong hoan cảnh chiến tranh đó trở thành đồng đội của nhau.
+ Bắt tay qua cửa kớnh vỡ rồi 
+ Bếp Hoàng Cầm 
+ Vừng mắc chụng chờnh 
-> Cuộc sống vội vó, hối hả, khẩn trương. 
 + Chung bỏt đũa .. gia đỡnh đấy, hạnh phỳc, ấm cỳng.
-> Tỡnh đồng đội trong chiến đấu, sụi nổi, trẻ trung, đậm chất lớnh
* Khổ cuối:
- Những chiếc xe khụng kớnh >< Hỡnh ảnh trỏi tim.
- Ba cỏi khụng >< Một cỏi cú.
à Hỡnh ảnh hoỏn dụ thể hiện ý chớ kiờn cường, sức mạnh quyết tõm sắt đỏ của người lớnh, quyết tõm chiến đấu vỡ Miền Nam thõn yờu.
III. Tổng kết
1. Nghệ thuật
- Lựa chọn chi tiết độc đỏo, cú tớnh chất phỏt hiện, hỡnh ảnh đậm chất hiện thực.
- Sử dụng ngụn ngữ của đời sống, tạo nhịp điệu linh hoạt thể hiện giọng điệu ngang tàn, trẻ trung, tinh nghịch.
2. Nội dung
- Ca ngợi người chiến sĩ lỏi xe Trường Sơn dũng cảm, hiờn ngang, tràn đầy niềm tin chiến thắng trong thời kỡ chống Mĩ xõm lược.
- í chớ và quyết tõm giải phúng miền Nam thống nhất Tổ quốc.
* Ghi nhớ: ( SGK/ 133)
IV. Luyện tập
4. Củng cố:
? Hỡnh ảnh người lớnh chống Mĩ và người lớnh chống Phỏp cú gỡ giống và khỏc nhau?( qua hai bài thơ: Đồng chớ của Chớnh Hữu và Bài thơ về tiểu đội xe khụng kớnh của Phạm Tiến Duật)
- HS tự trỡnh bày: cả hai đều yờu nước, nhiệt tỡnh CM, sống vỡ nhau để chiến đấu, sống lạc quan, tin tưởng vào CM.
điểm chung
điểm riêng
- Cựng phải chịu hoàn cảnh khú khăn, gian khổ, hiểm nguy nơi chiến trường ỏc liệt.
- Cựng cú ý chớ, nghị lực, niềm tin, lớ tưởng và tinh thần yờu nước. Cú tỡnh đồng chớ, đồng đội gắn bú.
Đồng chí
Bài thơ về tiểu đội xe không kính
Xuất thõn từ người nụng dõn nghốo
 Trang bị vũ khớ cũn thụ sơ
 Tỡnh cảm thầm lặng
Xuất thõn từ nhiều tầng lớp
 Trang bị vũ khớ hiện đại hơn
 Tỡnh cảm sụi nổi, trẻ trung hơn.
5. HDVN
- Học thuộc bài thơ, phõn tớch để thấy được sức mạnh và vẻ đẹp tinh thần của người lớnh cỏch mạng – những người đồng chớ dược thể hiện qua chi tiết, hỡnh ảnh, ngụn ngữ chõn thực, giản dị cụ đọng giàu sức gợi cảm. 
- Phỏt biểu cảm nghĩ của mỡnh về lối sống, lớ tưởng của một thế hệ vỡ đất nước?
 - Tỡm đọc thờm một số tỏc phẩm khỏc của Phạm Tiến Duật: Gửi em cụ thanh niờn xung phong, Trường Sơn đụng - Trường Sơn tõy
 - ễn tập văn học trung đại để tiết sau kiểm tra một tiết