Giáo án Ngữ văn 12 - Tuần 29 - Tiết 85-86: Hồn trương ba da hàng thịt - Lưu Quang Vũ

Tuần 29 - Tiết 85-86
HỒN TRƯƠNG BA DA HÀNG THỊT
 --------aðb-------- Lưu Quang Vũ
I. Mục tiêu bài học :
Giúp học sinh
- Hiểu được bi kịch của con người khi bị đặt vào nghịch cảnh : phải sống nhờ, sống vay mượn , sống tạm bợ và trái với tự nhiên khiến tâm hồn nhân hậu ,thanh cao bị nhiễm độc và tha hóa bởi sự lấn át của thể xác thô lỗ, phàm tục.
- Cảm nhận được vẻ đẹp tâm hồn của những người lao động trong cuộc đấu tranh chống lại sự giả tạo và dung tục, bảo vệ quyền được sống đích thực cùng khát vọng hoàn thiện nhân cách.
- Thấy được kịch Lưu Quang Vũ đặc sắc trên nhiều phương diện : sự hấp dẫn của kịch bản văn học và nghệ thuật sân khấu; sự kết hợp giữa tính hiện đại với các giá trị truyền thống; sự phê phán mạnh mẽ quyết liệt và chất trữ tình đằm thắm, bay bổng.
II. Tiến trình tổ chức dạy học :
1. Kiểm tra bài cũ
2. Dạy bài mới
Lời vào bài 
 Lưu Quang Vũ được công chúng bạn đọc biết đến với tư cách là 1 nhà thơ. Nhưng gây tiếng vang và được hâm mộ là với tư cách của 1 nhà viết kịch tài ba. Vào những năm 80, kịch của ông đã chiếm lĩnh sân khấu của rất nhiều nhà hát . Tác phẩm kịch Hồn Trương Ba, da hàng thịt là 1 trong số những vở kịch nổi tiếng ấy. Vở kịch mang ý nghiã phê phán và tinh thần nhân văn sâu sắc. Hôm nay, cô sẽ hướng dẫn các em tìm hiểu đoạn trích của vở kịch để thấy: tư tưởng , tài dựng cảnh, dựng đối thoại của ngòi bút Lưu Quang Vũ.
Hoạt động của giáo viên và học sinh.
Kiến thức cần đạt
 Hoạt động 1: GV hướng dẫn HS tìm hiểu về tác giả, tác phẩm.
 ? Hãy trình bày những nét cơ bản về tác giả Lưu Quang Vũ (Tài năng và những đóng góp)
 J HS trình bày 
G GV chốt lại
GV giới thiệu :
 Với những vở kịch gây chấn động dư luận: Lời nói dối cuối cùng, Chết cho điều chưa có, Hồn Trương Ba, da hàng thịt,à Kịch của ông phản ánh nhiều vấn đề nóng bỏng có tính chất thời sự của đời sốngà Đóng góp thiết thực vào công cuộc đấu tranh đổi mới đất nước 
 ? Hãy giới thiệu xuất xứ ?
 J HS giới thiệu 
 G GV chốt lại
- Trương Ba giỏi đánh cờ nên quen Đế Thích, Nam Tào bắt chết nhầm Trương Ba, Đế Thích cho hồn Trương Ba sống lại bằng cách cho hồn nhập vào xác anh hàng thịt vừa mới chết. Truyện cổ tích kết thúc tại đây và Trương Ba hạnh phúc với vợ con, hàng xóm.
- Từ một cốt truyện dân gian, tác giả đã xây dựng thành một vở kịch nói hiện đại, đặt ra nhiều vấn đề mới mẻ có ý nghĩa tư tưởng, triết lí và nhân văn sâu sắc.
- Lưu Quang Vũ khai thác tình huống kịch tính bắt đầu ở chỗ kết thúc của truyện dân gian khi bà Trương Ba thắng kiện được đưa chồng về. Khi hồn “Trương Ba” “sống hợp pháp” trong xác anh hàng thịt, mọi sự trở nên rắc rối, éo le để rồi cuối cùng tuyệt vọng, đau khổ. Trương Ba xin Đế Thích cho mình được chết hẳn.
 ? Em hiểu gì về thể loại kịch?
J HS trả lời
G GV chốt lại 
- GV gọi HS tóm tắt vở kịch
- GV Giới thiệu
+ Khi nhập vào xác hàng thịt , Trương Ba bắt đầu thay đổi tâm tínhà mọi người xa lánh, bản thân đau khổà chấp nhận cái chết để giải thoát.
+ Phần kết : Hồn Trương Ba nhập vào màu xanh cỏ cây trong vườn, trò chuyện với vợ, cu Tị và bé Gái.
àTình huống kịch đẩy lên đến mức cao nhất, xung đột kịch đến đỉnh điểm.
Hoạt động 2 : Hướng dẫn HS đọc hiểu văn bản 
 ? Có thể chia đoạn trích mấy phần?
 J HS trả lời 
G GV chốt lại
 Chia 4 phần ( màn)
 Gọi HS đọc phần đối thoại giữa hồn Trương Ba và xác hàng thịt (phân vai đọc). Chú ý:
- Lời dẫn tác giả: Giọng chậm rãi
- Trương Ba: Giọng đau khổ
- Hàng thịt : Giọng đắc thắng
 ? Cuộc đối thoại giữa 2 nhân vật Hồn – Xác bắt đầu trong hoàn cảnh, tình huống nào ?
* Thảo luận:
 Nhận xét cuộc đối thoại giữa hồn Trương Ba và xác hàng thịt ở các phương diện: Mục đích, cử chỉ, xưng hô, giọng điệu, vị thế.?
J HS trình bày
 G GV nhận xét chốt ý
Tâm trạng của Trương Ba: cay đắng uất ức, tuyệt vọng khi thấm thía nhận thấy mình đã lâm vào 1 hoàn cảnh trớ trêu: được sống nhưng phải nhờ xác kẻ khác và bị thể xác đó điều khiển, khiến tâm hồn ngày càng bị tha hóa mà không có cách gì làm thay đổi đượcà Cao trào của bi kịch được đẩy lên cao hơn. 
 ? Hàm ý tác giả muốn gửi gắm qua đoạn đối thoại này? 
J HS trả lời cá nhân
 G GV chốt lại và bình:
 Một tâm hồn tỉnh táo là tâm hồn phải luôn cảnh giác, phải luôn luôn đấu tranh để vượt lên những đòi hỏi sai lạc của thể xác. Một triết lí được đưa ra khi con người sống chung dung tục sẽ bị dung tục lấn át. Làm thế nào để bảo vệ , hoàn thiện nhân cách là 1 vấn đề lớn.
Tiết 2
Gọi HS đọc ( Vợ TrB: Từ tốn chân quê, con dâu giọng thương xót, cái Gái giọng cứng cỏi hồn nhiên) 
 ? Trước sự thay đổi của Trương Ba, phản ứng của vợ, cái Gái và người con dâu nào như thế nào ? Vì sao họ có thái độ như thế?
J HS trả lời cá nhân
 G GV chốt lại
à Việc chọn nhiều nhân vật đều là người thân cùng cất lên tiếng nói là để tạo nên 1 cái nhìn đa chiều về nhân vật thực chất là sự nhận thức về bản thân mình 1 cách nghiêm khắc mà chí tình nhất
 ? Thái độ, tâm trạng của Trương Ba lúc đó như thế nào? lúc đầu, sau đó ( lưu ý câu trả lời + hành động sân khấu) 
J HS trả lời cá nhân
G GV chốt lại
 ? Hãy so sánh tâm trạng Trương Ba ở màn đối thoại với xác hàng thịt. Từ đó nêu suy nghĩ của em về sự phát triển của xung đột kịch ? 
J HS trả lời cá nhân
G GV chốt lại
Người ta chỉ thật sự bi kịch khi ý thức được bi kịch của mình. Màn đối thoại với xác hàng thịt , Trương Ba biết được nguyên nhân mình rơi vào đau khổ bất lực nhưng không có cách giải quyết. Đến đây bi kịch gia đình là nút nhấn cuối cùng của chuỗi xung đột kịch. Sống mà đánh mất bản thân, sống giả dối với người và với mình. Sống mà không được người thân thừa nhận mình có nghĩa mất gia đình, ý nghĩa sống của hồn Trương Ba đâu còn nữa.--> Bi kịch đẩy lên đến đỉnh điểm ( cao trào ) buộc nhân vật phải đứng trước sự lựa chọn.
GV chuyển ý: Hồn quyết không khuất phục xác nữa. Giải pháp của hồn là không cần cuộc sống do xác kia mang lạià Thắp hương gọi Đế Thích 
 * Thảo luận nhóm:
 - Hãy chỉ ra sự khác nhau trong quan niệm của Trương Ba và Đế Thích về ý nghĩa sự sống? 
- Lời thoại nào của hồn Trương Ba mà em cho là sự biến chuyển nhận thức của nhân vật và bộc lộ tư tưởng của tác giả?
- Ý nghĩa tư tưởng gì?
J Đại diện nhóm trình bày
G GV chốt lại
 “
 ? Tại sao khi được phép nhập vào xác cu Tị ngây thơ, Trương Ba từ chối ? Sự từ chối đó thể hiện điều gì trong nhận thức, tính cách Trương Ba?
J HS trả lời cá nhân. 
G GV chốt ý.
 ? Chi tiết cu Tị chết có ý nghĩa gì đối với diễn biến vở kịch?
 J HS trả lời
 G GV chốt lại: Chi tiết này có ý nghĩa đẩy diễn biến kịch đến chỗ mở nút buộc Trương Ba phải giải quyết nhanh chóng, dứt khoát. Tác giả đã dựng tả quá trình đi đến quyết định đó 1 cách tự nhiên thuyết phục và hợp lí.
HS đọc giọng thanh thản ấm áp
 ? Trong lời hồn Trương Ba nói với vợ Tôi vẫn ở đây , 2 lời của cái Gái đã nói hộ tư tưởng gì của tác giả? 
J HS trả lời cá nhân
G GV chốt lại 
 Hoạt động 3: Hướng dẫn HS tổng kết củng cố bài học 
 ? Qua đoạn trích, em hãy trình bày những giá trị cơ bản của tác phẩm (ý nghĩa phê phán, giá trị nhân văn)
 ? Hãy nhận xét về nghệ thuật viết kịch của Lưu Quang Vũ?.
 ? Để không rơi vào bi kịch như hồn Trương Ba, em phải sống thế nào? Có phải chỉ cần sự nỗ lực hoàn thiện của mỗi cá nhân hay còn có vai trò của xã hội, cộng đồng 
I. Giới thiệu :
 1. Tác giả : 
- Là 1 tài năng đa dạng: Làm thơ, sáng tác văn xuôi, vẽ tranh và soạn kịch.
- Kịch là phần đóng góp đặc sắc nhất của Lưu Quang Vũ.
à Lưu Quang Vũ trở thành 1 hiện tượng đặc biệt của sân khấu, kịch trường những năm 80 của thế kỉ trước, nhà sọan kịch tài năng nhất của nền văn học nghệ thuật hiện đại.
2. Tác phẩm :
 a) Xuất xứ :
 - Viết 1981, được công diễn 1984
- Vở kịch được hư cấu 1 cách sáng tạo từ 1 cốt truyện dân gian.
b) Thể loại : Kịch
- Phản ánh cuộc sống bằng những khám phá, phát hiện những mâu thuẫn xung đột trong đời sống rồi diễn đạt bằng hành động và ngôn ngữ đối thoại.
- Quá trình vận động của vở kịch gồm 4 giai đoạn: Thắt nútà phát triểnà cao tràoà mở nút
c) Tóm tắt vở kịch: Gồm 7 cảnh
3. Đoạn trích:
- Trích từ cảnh 7 và phần kết của vở kịch
- Thuộc phần cao trào và mở nút trong quá trình vận động.
.
II. Đọc hiểu văn bản :
 1. Màn đối thoại giữa hồn Trương Ba với xác hàng thịt :
Hồn Trương Ba
Xác hàng thịt
- Mục đích:
 Phủ định sự lệ thuộc của linh hồn vào xác thịt , coi xác thịt chỉ là cái vỏ bề ngoài, không có ý nghĩa. Khẳng định linh hồn vẫn có đời sống riêng: nguyên vẹn trong sạch, thẳng thắn.
- Cử chỉ :
 Ôm đầu, đứng vụt dậy, nhìn chân tay, bịt tai lại
à Uất ức, tức giận, bất lực
- Xưng hô:
 Mày – Ta
à Khinh bỉ, xem thường
- Giọng điệu:
 Giận dữ, khinh bỉ, mắng mỏ, đồng thời ngậm ngùi tuyệt vọng
- Vị thế:
 Bị động, kháng cự yếu ớt, đuối lí, tuyệt vọng à Người thua cuộc, chấp nhận trở lại xác hàng thịt
- Mục đích:
 Khẳng định sự âm u, đui mù của thể xác có sức mạnh ghê gớm, có khả năng điều khiển linh hồn cao khiết. Dồn Trương Ba vào thế đuối lí buộc phải thỏa hiệp, quy phục.
- Cử chỉ :
 Lắc đầu
à Tỏ vẻ thương hại 
- Xưng hô :
 Ông – Tôi
à Ngang hàng, thách thức
- Giọng điệu:
 Ngạo nghễ thách thức, thì thầm ranh mãnh
- Vị thế:
Chủ động đặt nhiều câu hỏi phản biện à Kẻ thắng thế, buộc được hồn Trương Ba quy phục mình
à Là ẩn dụ về cuộc đấu tranh giữa tâm hồn và thể xác trong 1 con người. Đó là tiếng nói của bản năng và những tác động ghê gớm vào linh hồn. Linh hồn luôn đấu tranh để vượt lên những đòi hỏi không chính đáng của thể xác.
 - Cảnh báo khi con người sống chung với dung tục, sẽ bị cái dung tục lấn át, thắng thế và 
tàn phá những gì tốt đẹp cao quý trong con người.
.
2. Màn đối thoại giữa hồn Trương Ba với người thân
a) Phản ứng của người thân
- Người vợ: Buồn bã đau khổ muốn chết, có ý định bỏ đi nhường chồng cho cô vợ hàng thịt 
- Cái Gái: Quyết liệt và dữ dội không nhận ông nội
- Người con dâu: Thông cảm, xót thương
b) Thái độ, tâm trạng Trương Ba
 - Lúc đầu: Biện minh cho mình
 + Sao bà lại nói thế?
 + Sáng nào ông cũng ra cuốc xới chăm chút cây cối ngoài vườn:Chỉ có ông nội cháu mới quý cây như thế 
 - Sau đó : Đau khổ, bế tắc, thất vọng về mình
 + Thầy đã làm u khổ, u cũng không khổ như bây giờ
 + Thẫn thờ, lặng ngắt như tảng đá, tay ôm đầu, run rẩy, lập cập, cầu cứu
* So với màn đối thoại với xác hàng thịt
Màn đối thoại với xác hàng thịt
Màn đối thoại với người thân
 Đau khổ, bất lực khi bản thân phải chịu sự điều khiển
 Đau khổ đến tột cùng khi nhận thấy không chỉ mình chịu khổ mà người thân cũng chịu đau khổ. Thậm chí họ còn đau khổ hơn lúc chôn ông xuống.
à Bi kịch được đẩy lên đến đỉnh điểm buộc nhân vật phải đứng trước sự lựa chọn.
* Lời độc thoại nội tâm của Trương Ba
- Những câu mang tính chất tự vấnàBộc lộ 1 thái độ quyết liệt trong đấu tranh
- Đi đến 1 quyết định dứt khoát là không chung sống với thể xác dung tục của hàng thịt
àĐỉnh điểm của bi kịch là nhân vật không thỏa hiệp mà đấu tranh mạnh mẽ quyết liệtà Vẻ đẹp tâm hồn người lao động trong cuộc đấu tranh với cái dung tục để hoàn thiện nhân cách.
 3. Màn đối thoại giữa hồn Trương Ba với Đế Thích :
 a) Sự khác nhau trong quan niệm của Trương Ba và Đế Thích về ý nghĩa sự sống:
- Đế Thích: Khuyên Trương Ba chấp nhận vì thế giới không toàn vẹn à Cái nhìn quan liêu hời hợt về cuộc sống con người
-Trương Ba: 
+ Không thể bên trong một đằng, ... Tôi muốn được là tôi toàn vẹn.
+ Sống nhờ vào đồ đạc,..., nhưng sống thế nào thì ông chẳng cần biết!
à Vấn đề quyết định không phải là sống, mà là sống như thế nào! Điều này có ý nghĩa
Con người là 1 thể thống nhất, hồn xác phải hài hòa đồng thuận. Dù khiếm khuyết về tinh thần hay thể xác cũng là 1 cuộc sống không trọn vẹn
Sống thiếu chân thực với mình là cuộc sống vô nghĩa, bất hạnh và cũng jhông cần thiết cho ai.
Ä Khát vọng hoàn thiện nhân cách của Trương Baà Tư tưởng, ý nghĩa triết lí của tác giả.
 b) Trương Ba từ chối không nhập vào xác cu Tị
- Trương Ba yêu thương cu Tị
- Ông không chấp nhận tái diễn lại bi kịch sống trong thân xác người khác
à Con người nhân hậu, sáng suốt, giàu lòng tự trọng và có ý thức cao về ý nghĩa cuộc sống
 4. Màn kết 
 - Cuộc sống lại tuần hoàn theo quy luật muôn đời. 
- Cái thiện, cái đẹp và sự sống đích thực đã chiến thắng.
à Sự bất tử của con người nằm trong ý nghĩa sự sống và sự hóa thân vào cuộc sống xung quanh ta chứ không phải ở độ dài thời gian.
III. Tổng kết :
 1. Ý nghĩa phê phán :
- Phê phán 2 quan niệm sống lệch. 
- Phê phán lối sống giả tạo, làm con người có nguy cơ đánh mất mình.
- Phê phán những tiêu cực xã hội.
 2. Giá trị nhân văn :
- Kêu gọi, đấu tranh cho sự hoàn thiện vẻ đẹp nhân cách con người.
- Khẳng định: con người phải sống như chính mình.
 3. Giá trị nghệ thuật :
- Nghệ thuật dựng tình huống độc đáo, xây dựng, dẫn dắt xung đột kịch hợp lí.
- Nghệ thuật dựng hành động kịch, dựng đối thoại sinh động.
. III. Hướng dẫn HS học bài và soạn bài ở nhà.
 - N¾m ®îc ý nghÜa nh©n sinh cña t¸c phÈm.
 - T×m xem kÞch 
 - Soạn bài : Diễn đạt trong văn nghị luận (tiếp theo).