Giáo án Ngữ Văn Lớp 9 - Bài 23: Mùa xuân nho nhỏ

I. MỤC TIÊU 
1. Kiến thức
- Cảm nhận được những cảm xúc trước mùa xuân thiên nhiên.
- Vẻ đẹp của mùa xuân thiên nhiên.
2. Kĩ năng
* Kĩ năng của bài học
- Đọc - hiểu một văn bản thơ trữ tình hiện đại.
- Trình bày những suy nghĩ, cảm nhận về một hình ảnh thơ, một khổ thơ, một văn bản thơ.
* Tích hợp GD KNS
Giao tiếp: trình bày, trao đổi về sự thể hiện vẻ đẹp của mùa xuân và niềm khát khao được cống hiến của mỗi con người đối với đất nước qua bài thơ. (TH mục 1. II)
3. Thái độ
GD h/s lòng yêu thiên nhiên, đất nước. Sống có ích, làm đẹp cho đời.
4. Năng lực cần đạt 
- Năng lực tự học.
- Năng lực giải quyết vấn đề.
- Năng lực tư duy sáng tạo.
- Năng lực hợp tác.	
- Năng lực sử dụng ngôn ngữ
- Năng lực trao đổi đàm thoại.
- Năng lực đọc, hiểu văn bản
- Năng lực thưởng thức, cảm thụ văn học
- Năng lực thẩm mĩ
II. CHUẨN BỊ .
1. Chuẩn bị của giáo viên
- Nghiên cứu tài liệu, tìm hiểu thông tin về tg, tp
- Soạn giáo án, chuẩn bị máy chiếu, bảng nhóm, phiếu học tập
 2. Chuẩn bị của học sinh
- Học bài cũ: Nắm ND, NT VB đọc thêm “Con cò”
- Chuẩn bị bài mới: Đọc tài liệu, soạn bài
III. QUÁ TRÌNH TỔ CHỨC HOẠT ĐỘNG HỌC CHO HỌC SINH
1. Các hoạt động đầu giờ (14 phút) 
* Kiểm tra bài cũ (1 phút) 
Kiểm tra sự chuẩn bị của h/s – vở soạn - NX
* Đặt vấn đề (1’): Thi nhân từ xưa đến nay luôn có những cảm xúc nồng nàn, có những vần thơ tuyệt cú về mùa xuân, mượn hình ảnh xuân, qua hình ảnh xuân mà gửi gắm tâm hồn hoặc triết lí sống của mình và mùa xuân thường hiện lên qua sắc hoa đào, hoa mai rực rỡ. 
Còn Thanh Hải với bài thơ “Mùa xuân nho nhỏ” lại cho ta thấy được mùa xuân của thiên nhiên và đất nước cùng với những khát vọng, mong ước của nhà thơ với những hình ảnh rất mới lạ, độc đáo. Vậy cụ thể những nội dung đó được đề cập trong tác phẩm như thế nào ta cùng tìm hiểu bài thơ để thấy được.
2. Nội dung bài học.
I. Tìm hiểu chung (8’)
1. Tác giả.
Gọi học sinh đọc chú thích *
HĐCN: Nêu những nét chính về tác giả Thanh Hải? 
HS trả lời.
GV: - Thanh Hải (1930-1980) tên khai sinh là Phạm Bá Ngoãn, quê ở huyện Phong Điền, tỉnh Thừa Thiên Huế. Ông hoạt động văn nghệ từ cuối những năm kháng chiến chống Pháp. Trong thời kì chống Mĩ cứu nước, Thanh Hải ở lại quê hương hoạt động và là một trong những cây bút có công xây dựng cách mạng ở miền Nam từ những ngày đầu
- Thanh Hải là một nhà thơ cách mạng, tham gia hai cuộc kháng chiến, bám trụ ở quê hương ông-vùng Thừa Thiên Huế, cả trong những năm tháng khó khăn nhất của cách mạng ở Miền Nam. Cũng chính trong thời gian ấy, những bài thơ của Thanh Hải, như “mồ anh hoa nở”, “cháu nhơ Bác Hồ” đã cùng với những tiếng thơ khác của văn học cách mạng miền Nam vượt lên sự khủng bố tàn bạo của kẻ thù, khẳng định niềm tin vào chiến trường của cách mạng và nhân dân. Sau ngày giải phóng, Thanh Hải vẫn gắn bó với quê hương xứ Huế, sống và sáng tác ở đó cho đến lúc qua đời
* GHI: Thanh Hải (1930-1980) quê ở Thừa Thiên Huế là một trong những cây bút có công xây dựng nền văn học cách mạng ở Miền Nam từ những ngày đầu.
2. Tác phẩm.
* Hoàn cảnh sáng tác.
HĐCN: Hoàn cảnh ra đời của bài thơ? 
- Bài thơ “mùa xuân nho nhỏ” ra đời tháng 11 năm 1980, được viết không bao lâu trước khi nhà thơ qua đời, thể hiện niềm yêu mến thiết tha cuộc sống, đất nước và ước nguyện của tác giả. Bài thơ như một lời tâm niệm chân thành, lời gửi gắm tha thiết của nhà thơ để lại với cho đời. Hiểu hoàn cảnh sáng tác như vậy, người đọc sẽ càng thấu hiểu và trân trọng tình cảm, tư tưởng của tác giả.
* Đọc.
Giáo viên nêu yêu cầu đọc
Các em đọc với giọng vui tươi va suy ngẫm, nhịp thơ lúc nhanh, bừng bừng, phấn khởi và khẩn trương, lục chậm khoan thai, càng về cuối càng lắng chậm nhỏ dần
Giáo viên và học sinh đọc toàn bài
Giáo viên nhận xét cách đọc
HĐCN: Giải thích nghĩa của “Nam ai, Nam Bình, phách tiền”? 
- Nam ai, Nam bình: hai điệu ca Huế. Điệu Nam ai giai điệu buồn thương, còn Nam bình thì dịu dàng trìu mến
- Phác tiền: Phách là nhạc khí để gõ nhịp làm bằng thanh tre cứng; phách tiền là phách có đính thêm cọc tiền đồng.
* Thể thơ, mạch cảm xúc:
HĐCĐ: Tìm hiểu thể thơ và mạch cảm xúc trong bài? 
- Thể thơ 5 chữ của bài thường không ngắt nhịp trong từng câu và các khổ thơ cũng không đều đặn. Nhịp điệu và giọng điệu của bài có biến đổi theo mạch cảm xúc; say xưa,trìu mến ở phần đầu khi diễn tả cảm xúc về mùa xuân đất trời; nhịp nhanh, hối hả, phấn chấn khi nói về mùa xuân đất nước; giọng tha thiết, trầm lắng khi bày tỏ suy nghĩ và ước nguyện được đóng góp “mùa xuân nho nhỏ” của đời mình vào “mùa xuân lớn” của đất nước.
- Mạch cảm xúc: Từ xúc cảm trước vẻ đẹp của mùa xuân thiên nhiên, mùa xuân đất nước, tác giả thể hiện khát vọng được dâng hiến “mùa xuân nho nhỏ” của mình vào mùa xuân lớn của cuộc đời chung.
* Bố cục:
HĐCN: Từ mạch cảm xúc ấy, hãy nêu bố cục của bài thơ? 
- Khổ đầu (gồm 6 dòng): cảm xúc trước mùa xuân thiên nhiên, đất trời
- Hai khổ tiếp theo: cảm xúc về mùa xuân đất nước
- Hai khổ tiếp theo: suy nghĩ và ước nguyện của nhà thơ trước mùa xuân đất nước
- Khổ cuối: Lời ngợi ca quê hương, đất nước qua điệu dân ca xứ Huế
GV chuyển :Chúng ra tìm hiểu bài thơ theo bố cục đã chia
II. Đọc – hiểu văn bản.
1. Mùa xuân của thiên nhiên và đất nước (10’).
a. Cảm xúc về mùa xuân của thiên nhiên, đất trời.
Học sinh đọc từ đầu đến: cứ đi lên phía trước
HĐCN: Nêu nội dung chính của đoạn thơ? 
HS: Mùa xuân của thiên nhiên và đất nước
HĐCN: Tìm những câu thơ miêu tả mùa xuân của thiên nhiên? 
Mọc giữa dòng sông xanh
Một bông hoa tím biếc
Ơi con chim chiền chiện
Hót chi mà vang trời
Từng giọt long lanh rơi
Tôi đưa tay tôi hứng
HĐCĐ: Tác giả sử dụng những biện pháp nghệ thuật nào? 
HS: - Đảo trật tự cú pháp ở hai câu thơ đầu
- Bức tranh có hình ảnh, màu sắc (tím biếc, xanh lam,..), âm thanh
- Câu thơ có sự chuyển đổi cảm giác: từng giọt long lanh rơi
HĐCN: Phân tích cảm xúc của tác giả trước cảnh trời đất vào xuân? 
HS tự bạch
GV: - Chỉ bằng vài nét phác hoạ nhưng vẽ ra được cả không gian cao rộng (với dòng sông, mặt đất, bầu trời bao la), cả màu sắc tươi thắm của mùa xuân (sông xanh, hoa tím biếc-màu tím đặc trưng của xứ huế), cả âm thanh vang vọng tươi vui của chim chiền chiện hót vang trời
- Cảm xúc cua tác giả trước cảnh mùa xuân của thiên nhiên được diễn tả tập trung ở chi tiết rất tạo hình
Từng giọt long lanh rơi
Tôi đưa tay tôi hứng
Về hai câu thơ trên, có hai cách hiểu; từng giọt ở đây là giọt mưa xuân long lanh trong ánh sáng của trời xuân, nhưng cũng còn có thể hiểu hai câu này gắn với hai câu thơ trước: nhà thơ đưa tay hứng từng giọt âm thanh tiếng chim. hiểu theo cách thứ hai thỉ ở đây có sự chuyển đổi cảm giác. Tiếng chim từ chỗ là âm thanh (cảm nhận được bằng thính giác) chuyền thành từng giọt ( hình và khối) cảm nhận được bằng thị giác, từng giọt ấy lại long lanh ánh sáng và màu sắc,có thể cảm nhận được cả bằng xúc giác (“ tôi đưa tay tôi hứng”). Hiểu theo cách nào thì hai câu thơ vẫn biểu hiện niềm say sưa, ngây ngất của nhà thơ trước vẻ đẹp của thiên nhiên, trời đất lúc vào xuân.
HĐCN: Qua phân tích, em có nhận xét gì về cảm xúc của tác giả về mùa xuân thiên nhiên, đất trời? 
* Chốt ý: - Say sưa, ngây ngất trước cảnh thiên nhiên mùa xuân khoáng đạt, tươi thắm, rộn rã.
Hết tiết 1.
b. Cảm xúc về mùa xuân của đất nước. 
HĐCN: Mùa xuân của đất nước được diễn tả qua những câu thơ nào? 
Mùa xuân người cầm súng
Lộc giắt đầy trên lưng
Mùa xuân người ra đồng
Lộc trải dài nương mạn
Tất cả như hối hả
Tất cả như xôn xaoĐất nước bốn ngàn năm
Vất vả và gian lao
Đất nước như vì sao
Cứ đi lên phía trước
HĐCN: Những đặc sắc về nghệ thuật trong đoạn thơ? 
HS: Điệp từ, so sánh
HĐCN: Cảm nhận của em về những câu thơ trên như thế nào? 
HS tự bộc lộ.
GV: - Từ mùa xuân của thiên nhiên, đất trời, nhà thơ chuyển sang cảm nhận về mùa xuân của đất nước với hình ảnh “người cầm súng”, “người ra đồng” biểu trưng cho hai nhiệm vụ chiến đấu và lao động xây dựng đất nước. Thực ra ý này không mới, nhưng tác giả đã tạo nên sức gợi cảm cho câu thơ bằng hình ảnh lộc non của mùa xuân gắn với người cầm súng, người ra đồng: “Lộc giắt đầy trên lưngLộc trải dài nương mạ” Mùa xuân của đất trời đọng lại trong hình ảnh lộc non, đã theo người cầm súng và người ra trận, hay chính là họ đã đem mùa xuân đến mọi nơi trên đất nước
- Sức sống của mùa xuân đất nước còn được cảm nhận trong nhịp điệu hối hả, những âm thanh xôn xao. Và đất nước được hình dung bằng một hình ảnh so sánh đẹp: đất nước như vì sao-cứ đi lên phía trước
HĐCN: Qua phân tích, em có nhận xét gì về cảm xúc của tác giả về mùa xuân của đất nước? 
* Chốt: - Khẩn trương, sôi động, hứa hẹn nhiều tốt đẹp.
- Đất nước mang sức sống bền bỉ, vững vàng.
2. Tâm niệm của tác giả
Gọi học sinh đọc hai khổ thơ tiếp theo
HĐCN: Đoạn em vừa đọc có nội dung gì? 
HS: Suy nghĩ và ước nguyện của nhà thơ trước mùa xuân đất nước. Hay nói cách khác là tâm niệm của nhà thơ
Giáo viên vừa đọc vừa ghi bảng
Ta làm con chim hót
Ta làm một cành hoa
Ta nhập vào hoà ca
Một nốt trầm xao xuyến
Một mùa xuân nho nhỏ
Lặng lẽ dâng cho đời
Dù là tuổi hai mươi
Dù là khi tóc bạc
HĐCN: Em có nhận xét gì về các biện pháp nghệ thuật trong hai khổ thơ? 
- Lựa chọn hình ảnh đẹp của thiên nhiên: hoa chim
- Cách cấu tứ lặp lại: ta làm, dù là
HĐCN: Phân tích những biện pháp nghệ thuật để thấy được tâm niệm của nhà thơ là gì? 
HS tự bộc lộ.
GV: - Điều tâm niệm của nhà thơ là khát vọng được hoà nhập vào cuộc sống của đất nước cống hiện phần tốt đẹp- dù nhỏ bé của mình cho cuộc đời chung, cho đất nước
- Điều tâm niệm ấy được thể hiện một cách chân thành trong những hình ảnh tự nhiên, giản dị và đẹp. Đẹp và tự nhiên vì nhà thơ đã dùng những hình ảnh đẹp của thiên nhiên để nói lên ước nguyện của mình: “ta làm con chim hót-Ta làm một cành hoa”. Ở phần đầu của bài thơ, tác giả đã phác hoạ hình ảnh mùa xuân bằng các chi tiết bông hoa và tiếng chim hót
- Cách cấu tứ lặp lại như vậy tạo ra sự đối ứng chặt chẽ. Những hình ảnh chọn lọc ấy được trở lại đã mang một ý nghĩa mới: niềm mong muốn được sống có ích, cống hiến cho đời là một lẽ tự nhiên như con chim mang đến tiếng hót, bông hoa toả hương sắc cho đời. Cũng trong khoảng thời gian này Tố Hữu nhà thơ cùng quê xứ Huế và có ảnh hưởng rõ rệt đến thơ Thanh Hải đã viết trong bài “ Một khúc ca xuân” những suy ngẫm tương tự
Nếu là con chim, chiếc là
Thì con chim phải hót, chiếc là phải xanh
Lẽ nào vay mà không có trả
Sống là cho, đâu chỉ nhận riêng mình?
Nét riêng trong những câu thơ của Thanh Hải là ở chỗ nó đề cập đến một vấn đề lớn của nhân sinh quan-vấn đề ý nghĩa của đời sống cá nhân trong mối quan hệ với cộng đồng-một cách tha thiết, nhỏ nhẹ như điều tâm niệm chân thành của nhà thơ, được thể hiện qua những hình tượng đơn sơ mà chứa đựng nhiều xúc cảm
HĐCN: Em có suy nghĩ gì về hình ảnh mùa xuân nho nhỏ? 
- sự sáng tạo đặc sắc nhất của Thanh Hải trong bài thơ là ở hình ảnh mùa xuân nho nhỏ. Hình ảnh ấy cùng với những hình ảnh cành hoa, con chim, nốt nhạc trầm sao xuyến,tất cả đều mang một vẻ đẹp bình dị, khiêm nhường của nhà thơ. Mỗi người phải mang đến cho cuộc đời chung một nét riêng, các phần tinh tuý của mình, dù nhỏ bé, góp vào cuộc đời chung. Nhưng dâng hiến hoà nhập mà vẫn không làm mất đi nét riêng của mỗi người, dù nguyện ước rất khiêm nhường là làm một nốt trầm trong bản hoà ca, nhưng phải là một nốt trầm xao xuyến
HĐCN: Từ sự phân tích, theo em suy nghĩ và ước nguyện của nhà thơ trước mùa xuân đất nước như thế nào? 
* Chốt ý: Tâm niệm của nhà thơ là khát vọng được hoà nhập vào cuộc sống của đất nước, cống hiến phần tốt đẹp-dù nhỏ bé của mình cho cuộc đời chung, cho đất nước
HS đọc khổ thơ cuối
GV ghi bảng
Mùa xuân – ta xin hát
Câu nam ai, nam bình
Nước non ngàn dặm mình
Nước non ngàn dặm tình
Nhịp phách tiền xứ Huế.
* Chốt ý: * Khát vọng của tác giả được hoà nhập vào cuộc sống của đất nước, cống hiến phần tốt đẹp-dù nhỏ bé của mình cho cuộc đời chung cho đất nước
3. Lời ngợi ca quê hương, đất nước (5’)
Cách gieo vần, phối âm trong 4 câu cuối có gì đáng chú ý? Nhắc đến những câu dân ca Nam ai, Nam bình, nhịp phách tiềnlà có dụng ý gì? 
- Khổ cuối có cách gieo vần phối âm khá độc đáo và có dụng ý: câu đầu và câu cuối kết thúc bằng hai thanh Trắc: hát, Huế
- Ở giữa là ba câu với điệp từ : “nước non” và kết thúc bằng vần bằng, liên tiếp: “bình, mình, tình” như muốn thể hiện các chất âm nhạc dân ca nhịp nhàng, buồn thương, man mác, những câu Nam ai, Nam bình hoà với tiếng gõ phách bằng những đồng tiền rộn ràng. Đó chính là cài hồn của âm nhạc dân gian xứ Huế. Đó là âm thanh mùa xuân đất nước muôn đời vẫn trẻ trung, vấn vít, xao xuyến lòng người. Tác giả sống mãi với cuộc đời với Huế quê hương trong tiếng phách tiền âm vang ấy
* Tác giả ngợi ca quê hương đất nước qua điệu dân ca xứ Huế
III. Tổng kết-ghi nhớ (4’)
a. Nghệ thuật:
HĐCN: Nêu những nét đặc sắc nghệ thuật cảu bài thơ? 
- Để thê hiện thành công nội dung tư tưởng cảm xúc của bài thơ, tác giả đã sử dụng và sáng tạo những phương tiện, thủ pháp nghệ thuật thích hợp
+ Thể thơ 5 chữ gần với các điệu dân ca, đặc biệt là dân ca miền Trung, có âm hưởng nhẹ nhàng, tha thiết. Sử dụng cách gieo vần liền giữa các khổ thơ tạo sự liền mạch của dòng cảm xúc
+ Kết hợp những hình ảnh tự nhiên, giản dị từ thiên nhiên với những hình ảnh giàu ý nghĩa biểu trưng, khái quát. Điều đáng chú ý là những hình ảnh biểu trưng thường được phát triển từ những hình ảnh thực, tạo nên sự lặp lại mà nâng cao, đổi mới của hệ thống hình ảnh (cành hoa, con chim, mùa xuân)
+ Cấu tứ của bài thơ chặt chẽ, dựa trên sự phát triển của những hình ảnh mùa xuân. từ mùa xuân đất trời sang mùa xuân của đất nước và mùa xuân của mỗi người góp vào mùa xuân lớn của cuộc đời chung
+ Giọng điệu bài thơ thể hiện đúng tâm trạng cảm xúc của tác giả. giọng điệu có sự biến đổi phù hợp với nội dung từng đoạn: vui, say sưa ở đoạn đầu; trầm lắng, hơi trang nghiêm mà thiết tha ở đoạn bộc bạch những tâm niệm; sôi nổi và tha thiết ở đoạn kết
b. Nội dung:
HĐCN: Nêu cách hiểu của mình vè nhan đề bài thơ, từ đó phát biểu chủ đề của tác phẩm? 
- “Mùa xuân nho nhỏ” là một sáng tạo độc đáo của Thanh Hải. Người ta đã dùng nhiều định ngữ ngắn với mùa xuân như: Mùa xuân chín, mùa xuân xanh, xuân ý, xuân lòng nhưng “mùa xuân nho nhỏ là một phát hiện mới mẻ và sáng tạo. Nhà thơ nguyện làm một mùa xuân, nghĩa là sống đẹp, sống với tất cả sức sống tươi trẻ của mình nhưng rất khiêm nhường là một mùa xuân nhỏ góp vào mùa xuân lớn của đất nước, của cuộc đời chung