Tài liệu ôn thi vào lớp 10 môn Ngữ văn

phong c¸ch Hå ChÝ Minh
(Lª Anh Trµ)
I - Gîi ý
1. XuÊt xø:
Phong c¸ch Hå ChÝ Minh lµ mét phÇn bµi viÕt "Phong c¸ch Hå ChÝ Minh, c¸i vÜ ®¹i g¾n víi c¸i gi¶n dÞ" cña t¸c gi¶ Lª Anh Trµ, trÝch trong cuèn s¸ch "Hå ChÝ Minh vµ v¨n ho¸ ViÖt Nam", ViÖn V¨n ho¸ xuÊt b¶n, Hµ Néi, 1990.
2. T¸c phÈm:
MÆc dï am t­êng vµ ¶nh h­ëng nÒn v¨n ho¸ nhiÒu n­íc, nhiÒu vïng trªn thÕ giíi nh­ng phong c¸ch cña Hå ChÝ Minh v« cïng gi¶n dÞ, ®iÒu ®ã ®­îc thÓ hiÖn ngay trong ®êi sèng sinh ho¹t cña Ng­êi: n¬i ë chØ lµ mét ng«i nhµ sµn nhá bÐ víi nh÷ng ®å ®¹c méc m¹c, trang phôc ®¬n s¬, ¨n uèng ®¹m b¹c.
3. Tãm t¾t:
ViÕt vÒ phong c¸ch Hå ChÝ Minh, t¸c gi¶ ®­a ra luËn ®iÓm then chèt: Phong c¸ch Hå ChÝ Minh lµ sù kÕt hîp hµi hoµ gi÷a tÝnh d©n téc vµ tÝnh nh©n lo¹i, truyÒn thèng vµ hiÖn ®¹i, gi÷a vÜ ®¹i vµ gi¶n dÞ.
§Ó lµm s¸ng tá luËn ®iÓm nµy, t¸c gi¶ ®· vËn dông mét hÖ thèng lËp luËn chÆt chÏ, víi nh÷ng dÉn chøng x¸c thùc, giµu søc thuyÕt phôc vÒ qu¸ tr×nh ho¹t ®éng c¸ch m¹ng, kh¶ n¨ng sö dông ng«n ng÷ vµ sù gi¶n dÞ, thanh cao trong cuéc sèng sinh ho¹t h»ng ngµy cña B¸c.
II - Gi¸ trÞ t¸c phÈm
Trong bµi th¬ Ng­êi ®i t×m h×nh cña n­íc, ChÕ Lan Viªn viÕt:
Cã nhí ch¨ng hìi giã rÐt thµnh Ba Lª
Mét viªn g¹ch hång, B¸c chèng l¹i c¶ mét mïa b¨ng gi¸...
§ã lµ nh÷ng c©u th¬ viÕt vÒ B¸c trong thêi gian ®Çu cña cuéc hµnh tr×nh cøu n­íc gian khæ. C©u th¬ võa mang nghÜa t¶ thùc võa cã ý kh¸i qu¸t s©u xa. Sù ®èi lËp gi÷a mét viªn g¹ch hång gi¶n dÞ víi c¶ mét mïa ®«ng b¨ng gi¸ ®· phÇn nµo nãi lªn søc m¹nh vµ phong th¸i cña vÞ l·nh tô c¸ch m¹ng vÜ ®¹i. Sau nµy, khi ®· trë vÒ Tæ quèc, sèng gi÷a ®ång bµo, ®ång chÝ, d­êng nh­ chóng ta vÉn gÆp ®· con ng­êi ®· tõng b«n ba kh¾p thÕ giíi Êy:
Nhí Ng­êi nh÷ng s¸ng tinh s­¬ng
Ung dung yªn ngùa trªn ®­êng suèi reo
Nhí ch©n Ng­êi b­íc lªn ®Ìo
Ng­êi ®i, rõng nói tr«ng theo bãng Ng­êi.
(ViÖt B¾c - Tè H÷u)
Cßn nhiÒu, rÊt nhiÒu nh÷ng bµi th¬, bµi v¨n viÕt vÒ cuéc ®êi ho¹t ®éng còng nh­ t×nh c¶m cña B¸c ®èi víi ®Êt n­íc, nh©n d©n. §iÓm chung næi bËt trong nh÷ng t¸c phÈm Êy lµ phong th¸i ung dung, thanh th¶n cña mét ng­êi lu«n biÕt c¸ch lµm chñ cuéc ®êi, lµ phong c¸ch sèng rÊt riªng: phong c¸ch Hå ChÝ Minh.
Víi mét hÖ thèng lËp luËn chÆt chÏ vµ nh÷ng dÉn chøng võa cô thÓ võa giµu søc thuyÕt phôc, bµi nghÞ luËn x· héi cña Lª Anh Trµ ®· chØ ra sù thèng nhÊt, kÕt hîp hµi hoµ cña c¸c yÕu tè: d©n téc vµ nh©n lo¹i, truyÒn thèng vµ hiÖn ®¹i ®Ó lµm nªn sù thèng nhÊt gi÷a sù vÜ ®¹i vµ gi¶n dÞ trong phong c¸ch cña Ng­êi.
C¸ch gîi më, dÉn d¾t vÊn ®Ò cña t¸c gi¶ rÊt tù nhiªn vµ hiÖu qu¶. §Ó lÝ gi¶i sù thèng nhÊt gi÷a d©n téc vµ nh©n lo¹i, t¸c gi¶ ®· dÉn ra cuéc ®êi ho¹t ®éng ®Çy tru©n chuyªn, tiÕp xóc víi v¨n ho¸ nhiÒu n­íc, nhiÒu vïng trªn thÕ giíi... KÕt luËn ®­îc ®­a ra sau ®ã hoµn toµn hîp l« gÝch: "Cã thÓ nãi Ýt cã vÞ l·nh tô nµo l¹i am hiÓu nhiÒu vÒ c¸c d©n téc vµ nh©n d©n thÕ giíi, v¨n ho¸ thÕ giíi s©u s¾c nh­ Chñ tÞch Hå ChÝ Minh... Ng­êi còng chÞu ¶nh h­ëng tÊt c¶ c¸c nÒn v¨n ho¸, ®· tiÕp thu c¸i ®Ñp vµ c¸i hay...". §ã lµ nh÷ng c¨n cø x¸c ®¸ng ®Ó lÝ gi¶i vÒ tÝnh nh©n lo¹i, tÝnh hiÖn ®¹i - mét vÕ cña sù hoµ hîp, thèng nhÊt trong phong c¸ch Hå ChÝ Minh.
Ngay sau ®ã, t¸c gi¶ lËp luËn: "Nh­ng ®iÒu k× l¹ lµ tÊt c¶ nh÷ng ¶nh h­ëng quèc tÕ ®ã ®· nhµo nÆn víi c¸i gèc v¨n ho¸ d©n téc kh«ng g× lay chuyÓn ®­îc ë Ng­êi, ®Ó trë thµnh mét nh©n c¸ch rÊt ViÖt Nam, mét lèi sèng rÊt b×nh dÞ, rÊt ViÖt Nam, rÊt ph­¬ng §«ng, nh­ng còng ®ång thêi rÊt míi, rÊt hiÖn ®¹i..".
§©y cã thÓ coi lµ lËp luËn quan träng nhÊt trong bµi nh»m lµm s¸ng tá luËn ®iÓm chÝnh nãi trªn. Trong thùc tÕ, c¸c yÕu tè "d©n téc" vµ "nh©n lo¹i", "truyÒn thèng" vµ "hiÖn ®¹i" lu«n cã xu h­íng lo¹i trõ nhau. YÕu tè nµy tréi lªn sÏ lÊn ¸t yÕu tè kia. Sù kÕt hîp hµi hoµ cña c¸c yÕu tè mang nhiÒu nÐt ®èi lËp Êy trong mét phong c¸ch qu¶ lµ ®iÒu k× diÖu, chØ cã thÓ thùc hiÖn ®­îc bëi mét yÕu tè v­ît lªn trªn tÊt c¶: ®ã lµ b¶n lÜnh, ý chÝ cña mét ng­êi chiÕn sÜ céng s¶n, lµ t×nh c¶m c¸ch m¹ng ®­îc nung nÊu bëi lßng yªu n­íc, th­¬ng d©n v« bê bÕn vµ tinh thÇn s½n sµng quªn m×nh v× sù nghiÖp chung. Hå ChÝ Minh lµ ng­êi héi tô ®Çy ®ñ nh÷ng phÈm chÊt ®ã.
§Ó cñng cè cho lËp luËn cña m×nh, t¸c gi¶ ®­a ra hµng lo¹t dÉn chøng. Nh÷ng chi tiÕt hÕt søc cô thÓ, phæ biÕn: ®ã lµ ng«i nhµ sµn, lµ chiÕc ¸o trÊn thñ, ®«i dÐp lèp ®· tõng ®i vµo th¬ ca nh­ mét huyÒn tho¹i, lµ cuéc sèng sinh ho¹t h»ng ngµy, lµ t×nh c¶m th¾m thiÕt ®èi víi ®ång bµo, nhÊt lµ víi c¸c em thiÕu nhi... còng ®· trë thµnh huyÒn tho¹i trong lßng nh©n d©n ViÖt Nam. Víi nh÷ng dÉn chøng sèng ®éng Êy, thñ ph¸p liÖt kª ®­îc sö dông ë ®©y kh«ng nh÷ng kh«ng g©y nhµm ch¸n, ®¬n ®iÖu mµ cßn cã t¸c dông thuyÕt phôc h¬n h¼n nh÷ng lêi thuyÕt lÝ dµi dßng.
Trong phÇn cuèi bµi, t¸c gi¶ ®· khiÕn cho bµi viÕt thªm s©u s¾c b»ng c¸ch kÕt nèi gi÷a qu¸ khø víi hiÖn t¹i. Tõ nÕp sèng "gi¶n dÞ vµ thanh ®¹m" cña B¸c, t¸c gi¶ liªn hÖ ®Õn NguyÔn Tr·i, ®Õn NguyÔn BØnh Khiªm - c¸c vÞ "hiÒn triÕt" cña non s«ng ®Êt ViÖt:
Thu ¨n m¨ng tróc, ®«ng ¨n gi¸
Xu©n t¾m hå sen, h¹ t¾m ao...
§©y còng lµ mét yÕu tè trong hÖ thèng lËp luËn cña t¸c gi¶. DÉu c¸c yÕu tè so s¸nh kh«ng thËt t­¬ng ®ång (B¸c lµ mét chiÕn sÜ c¸ch m¹ng, lµ Chñ tÞch n­íc trong khi NguyÔn Tr·i vµ NguyÔn BØnh Khiªm ®­îc nãi ®Õn trong thêi gian ë Èn, xa l¸nh cuéc sèng s«i ®éng bªn ngoµi) nh­ng vÉn ®­îc vËn dông hîp lÝ nhê c¸ch lËp luËn cã chiÒu s©u: "NÕp sèng gi¶n dÞ vµ thanh ®¹m cña B¸c Hå, còng nh­ c¸c vÞ danh nho x­a, hoµn toµn kh«ng ph¶i lµ mét c¸ch tù thÇn th¸nh ho¸, tù lµm cho kh¸c ®êi, h¬n ®êi, mµ ®©y lµ lèi sèng thanh cao, mét c¸ch di d­ìng tinh thÇn, mét quan niÖm thÈm mÜ vÒ cuéc sèng, cã kh¶ n¨ng ®em l¹i h¹nh phóc thanh cao cho t©m hån vµ thÓ x¸c".
Bµi v¨n nghÞ luËn nµy gióp chóng ta hiÓu s©u thªm vÒ phong c¸ch cña B¸c Hå - vÞ l·nh tô vÜ ®¹i cña d©n téc ViÖt Nam, danh nh©n v¨n ho¸ cña thÕ giíi.
®Êu tranh cho mét thÕ giíi hoµ b×nh
(G. G. M¸c-kÐt)
I - Gîi ý
1. T¸c gi¶:
Nhµ v¨n C«-l«m-bi-a G.G. M¸c-kÐt (Gabriel Garcia Marquez) sinh n¨m 1928. N¨m 1936, tèt nghiÖp tó tµi, «ng vµo häc ngµnh LuËt t¹i tr­êng ®¹i häc Tæng hîp B«-g«-ta vµ viÕt nh÷ng truyÖn ng¾n ®Çu tay.
Ga-bri-en G¸c-xi-a M¸c-kÐt lµ t¸c gi¶ cña nhiÒu tiÓu thuyÕt theo khuynh h­íng hiÖn thùc huyÒn ¶o næi tiÕng. ¤ng tõng ®­îc nhËn gi¶i th­ëng N«-ben v¨n häc n¨m 1982.
G. G. M¸c-kÐt cã mét sù nghiÖp s¸ng t¸c ®å sé, nh­ng næi tiÕng nhÊt lµ cuèn Tr¨m n¨m c« ®¬n (1967) - tiÓu thuyÕt ®­îc tÆng Gi¶i Chianchian« cña I-ta-li-a, ®­îc Ph¸p c«ng nhËn lµ cuèn s¸ch n­íc ngoµi hay nhÊt trong n¨m, ®­îc giíi phª b×nh v¨n häc ë MÜ xÕp lµ mét trong 12 cuèn s¸ch hay nhÊt trong nh÷ng n¨m s¸u m­¬i cña thÕ kØ XX.
Toµn bé s¸ng t¸c cña G. G. M¸c-kÐt xoay quanh trôc chñ ®Ò chÝnh: sù c« ®¬n - mÆt tr¸i cña t×nh ®oµn kÕt, lßng th­¬ng yªu gi÷a con ng­êi.
2. T¸c phÈm:
V¨n b¶n §Êu tranh cho mét thÕ giíi hoµ b×nh tr×nh bµy nh÷ng ý kiÕn cña t¸c gi¶ xung quanh hiÓm ho¹ h¹t nh©n, ®ång thêi kªu gäi thÕ giíi nç lùc hµnh ®éng ®Ó ng¨n chÆn, ®Èy lïi nguy c¬ vÒ mét th¶m ho¹ cã thÓ huû diÖt toµn bé sù sèng trªn tr¸i ®Êt.
3. Tãm t¾t:
§©y lµ mét bµi v¨n nghÞ luËn x· héi. T¸c gi¶ nªu ra hai luËn ®iÓm c¬ b¶n cã liªn quan mËt thiÕt víi nhau:
- Nguy c¬ chiÕn tranh h¹t nh©n ®e do¹ cuéc sèng trªn tr¸i ®Êt.
- NhiÖm vô cÊp b¸ch cña nh©n lo¹i lµ ph¶i ng¨n chÆn nguy c¬ ®ã, ®ång thêi ®Êu tranh cho mét thÕ giíi hoµ b×nh.
§Ó lµm s¸ng tá hai luËn ®iÓm trªn, t¸c gi¶ ®· ®­a ra mét hÖ thèng lËp luËn chÆt chÏ, ®Æc biÖt lµ nh÷ng dÉn chøng rÊt cô thÓ, x¸c thùc, giµu søc thuyÕt phôc.
II - Gi¸ trÞ t¸c phÈm
Chóng ta ®ang sèng trong mét thÕ giíi mµ tr×nh ®é khoa häc kü thuËt ®ang ph¸t triÓn víi mét tèc ®é ®¸ng kinh ng¹c: nh÷ng thµnh tùu cña ngµy h«m nay, rÊt cã thÓ chØ ngµy mai ®· thµnh l¹c hËu. §· tõng cã nh÷ng ý kiÕn bi quan cho r»ng: trong khi cña c¶i x· héi t¨ng theo cÊp sè céng th× d©n sè tr¸i ®Êt l¹i t¨ng theo cÊp sè nh©n, con ng­êi sÏ ngµy cµng ®ãi khæ. Tuy nhiªn, nhê cã sù ph¸t triÓn nh­ vò b·o cña khoa häc kÜ thuËt, cña c¶i x· héi ngµy cµng dåi dµo h¬n, sè ng­êi ®ãi nghÌo ngµy cµng gi¶m ®i... 
§ã lµ nh÷ng yÕu tè tÝch cùc trong sù ph¸t triÓn cña khoa häc mµ phÇn lín chóng ta ®Òu nhËn thÊy. Tuy nhiªn, mÆt tr¸i cña sù ph¸t triÓn ®ã th× hÇu nh­ rÊt Ýt ng­êi cã thÓ nhËn thøc ®­îc. Bµi viÕt cña nhµ v¨n G¸c-xi-a M¸c-kÐt ®· giãng lªn mét håi chu«ng c¶nh tØnh nh©n lo¹i tr­íc nguy c¬ ®ang hiÖn h÷u cña mét cuéc chiÕn tranh h¹t nh©n th¶m khèc cã kh¶ n¨ng huû diÖt toµn bé sù sèng trªn hµnh tinh xanh mµ ph­¬ng tiÖn cña cuéc chiÕn tranh Êy - mØa mai thay - l¹i lµ hÖ qu¶ cña sù ph¸t triÓn khoa häc nh­ vò b·o kia.
VÊn ®Ò ®­îc kh¬i gîi hÕt søc Ên t­îng: "Chóng ta ®ang ë ®©u? H«m nay ngµy 8 - 8 - 1986, h¬n 50.000 ®Çu ®¹n h¹t nh©n ®· ®­îc bè trÝ kh¾p hµnh tinh. Nãi n«m na ra, ®iÒu ®ã cã nghÜa lµ mçi ng­êi kh«ng trõ trÎ con, ®ang ngåi trªn mét thïng 4 tÊn thuèc næ: tÊt c¶ chç ®ã næ tung lªn sÏ lµm biÕn hÕt th¶y, kh«ng ph¶i mét lÇn mµ lµ m­êi hai lÇn, mäi dÊu vÕt cña sù sèng trªn tr¸i §Êt". 
Søc t¸c ®éng cña ®o¹n v¨n nµy chñ yÕu bëi nh÷ng con sè thèng kª cô thÓ: 50.000 ®Çu ®¹n h¹t nh©n; 4 tÊn thuèc næ; kh«ng ph¶i mét lÇn mµ lµ m­êi hai lÇn... Th«ng ®iÖp vÒ nguy c¬ huû diÖt sù sèng ®­îc truyÒn t¶i víi mét kh¶ n¨ng t¸c ®éng m¹nh mÏ vµo t­ duy b¹n ®äc. Kh«ng chØ cã thÕ, trong nh÷ng c©u v¨n tiÕp theo, t¸c gi¶ cßn më réng ph¹m vi ra toµn hÖ MÆt Trêi, dÉn c¶ ®iÓn tÝch trong thÇn tho¹i Hi L¹p nh»m lµm t¨ng søc thuyÕt phôc.
Trong phÇn tiÕp theo, t¸c gi¶ ®­a ra hµng lo¹t so s¸nh nh»m thÓ hiÖn sù bÊt hîp lÝ trong xu h­íng ph¸t triÓn cña khoa häc hiÖn ®¹i: tØ lÖ phôc vô cho viÖc n©ng cao ®êi sèng nh©n lo¹i qu¸ thÊp trong khi tØ lÖ phôc vô cho chiÕn tranh l¹i qu¸ cao. VÉn lµ nh÷ng con sè thèng kª ®Çy søc nÆng:
- 100 tØ ®« la cho trÎ em nghÌo khæ t­¬ng ®­¬ng víi 100 m¸y bay nÐm bom chiÕn l­îc B.1B hoÆc d­íi 7.000 tªn löa v­ît ®¹i ch©u;
- Gi¸ 10 chiÕc tµu s©n bay mang vò khÝ h¹t nh©n ®ñ ®Ó thùc hiÖn ch­¬ng tr×nh phßng bÖnh trong cïng 14 n¨m, b¶o vÖ cho h¬n 1 tØ ng­êi khái bÖnh sèt rÐt;
- Hai chiÕc tµu ngÇm mang vò khÝ h¹t nh©n lµ ®ñ tiÒn xo¸ n¹n mï ch÷ cho toµn thÕ giíi...
§ã lµ nh÷ng con sè v­ît lªn trªn c¶ nh÷ng gi¸ trÞ thèng kª bëi nã cßn cã gi¸ trÞ tè c¸o bëi ®iÒu nghÞch lÝ lµ trong khi c¸c ch­¬ng tr×nh phôc vô chiÕn tranh ®Òu ®· hoÆc ch¾c ch¾n trë thµnh hiÖn thùc th× c¸c ch­¬ng tr×nh cøu trî trÎ em nghÌo hay xo¸ n¹n mï ch÷ chØ lµ sù tÝnh to¸n gi¶ thiÕt vµ kh«ng biÕt ®Õn bao giê míi trë thµnh hiÖn thùc. Trong khÝa c¹nh nµy th× râ rµng lµ khoa häc ®ang ph¸t triÓn ng­îc l¹i nh÷ng gi¸ trÞ nh©n v¨n mµ tõ bao ®êi nay con ng­êi vÉn h»ng x©y dùng.
VÉn b»ng phÐp suy luËn l« gÝch vµ nh÷ng con sè thèng kª nãng báng, t¸c gi¶ ®Èy m©u thuÉn lªn ®Õn ®Ønh ®iÓm: sù ph¸t triÓn vò khÝ h¹t nh©n kh«ng chØ ®i ng­îc l¹i lÝ trÝ cña con ng­êi mµ cßn ®i ng­îc l¹i lÝ trÝ tù nhiªn. Sù ®èi lËp khñng khiÕp gi÷a 380 triÖu n¨m, 180 triÖu n¨m, bèn kû ®Þa chÊt (hµng chôc triÖu n¨m) víi kho¶ng thêi gian ®ñ ®Ó "bÊm nót mét c¸i" ®· ph¬i bµy toµn bé tÝnh chÊt phi lÝ còng nh­ sù nguy hiÓm cña ch­¬ng t ... 994); L­u Quang Vò ®· viÕt kho¶ng h¬n 50 kÞch b¶n s©n khÊu ®· ®­îc dµn dùng vµ xuÊt b¶n: Sèng m·i tuæi 17 (1979); Hån Tr­¬ng Ba da hµng thÞt (1984); Ng­êi tèt nhµ sè 5 (1981); Kho¶nh kh¾c vµ v« tËn (1986); BÖnh sÜ (1988); Lêi thÕ thø 9 (1988); §iÒu kh«ng thÓ mÊt (1988)...
C¸c gi¶i th­ëng: B¶y Huy ch­¬ng vµng trong c¸c k× héi diÔn s©n khÊu chuyªn nghiÖp toµn quèc; hai lÇn ®­îc Gi¶i th­ëng cña Héi v¨n nghÖ Hµ Néi; hai lÇn ®­îc Gi¶i th­ëng cña Tæng Liªn ®oµn Lao ®éng; tÆng th­ëng v¨n häc cña Bé quèc phßng 1992.
- T«i vµ chóng ta lµ vë kÞch nãi, ph¶n ¸nh cuéc ®Êu tranh gay g¾t ®Ó thay ®æi ph­¬ng thøc tæ chøc, lÒ lèi ho¹t ®éng s¶n xuÊt ë xÝ nghiÖp Th¾ng Lîi. §­îc viÕt n¨m 1984, ngay n¨m 1985 ®· cã §oµn kÞch Hµ Néi, §oµn C¶i l­¬ng Th¸i B×nh vµ §oang c¶i l­¬ng Kiªn Giang dµn dùng; ®o¹t Huy ch­¬ng vµng héi diÔn toµn quèc n¨m 1985.
Trong ®o¹n trÝch nµy, t­ t­ëng tiÕn bé do gi¸m ®èc Hoµng ViÖt ®Ò x­íng ch­a trë thµnh hiÖn thùc nh­ng víi c¬ së thùc tÕ, hÖ thèng lÝ luËn chÆt chÏ, l¹i ®­îc sù ®ång t×nh, ñng hé cña quÇn chóng nh©n d©n, cã thÓ thÊy r»ng nh÷ng t­ t­ëng Êy ch¾c ch¾n sÏ mang l¹i ®êi sèng tèt ®Ñp h¬n cho c«ng nh©n, ®­a nhµ m¸y ph¸t triÓn theo mét chiÒu h­íng míi.
3. Tãm t¾t:
Sau mét n¨m vÒ lµm quyÒn gi¸m ®èc xÝ nghiÖp Th¾ng Lîi, Hoµng ViÖt ®· quyÕt ®Þnh cñng cè l¹i xÝ nghiÖp vµ thùc thi ph­¬ng ¸n lµm ¨n míi, døt kho¸t kh«ng tu©n thñ theo nh÷ng lèi mßn c¸c nguyªn t¾c l¹c hËu ®· k×m h·m sù ph¸t triÓn cña xÝ nghiÖp. Nh÷ng ý kiÕn cña Hoµng ViÖt vÒ kÕ ho¹ch më réng s¶n xuÊt vµ ph­¬ng ¸n lµm ¨n míi cña xÝ nghiÖp kh«ng ®­îc sù ®ång thuËn vµ chia sÎ cña nh÷ng con ng­êi b¶o thñ ®ang lµ céng sù cña m×nh. Nh÷ng m©u thuÉn ®ã ®· t¹o nªn xung ®ét kÞch, nh÷ng m©u thuÉn dån dËp gi÷a hai tuyÕn nh©n vËt tiªn tiÕn vµ b¶o thñ ®· lµm cho c¶nh diÔn trë nªn hÊp dÉn.
II - Gi¸ trÞ t¸c phÈm
1. Qua ®èi t­îng cô thÓ lµ xÝ nghiÖp Th¾ng Lîi, vë kÞch T«i vµ chóng ta ph¶n ¸nh cuéc ®Êu tranh gay g¾t ®Ó thay ®æi ph­¬ng thøc qu¶n lý, tæ chøc, lÒ lèi ho¹t ®éng s¶n xuÊt trªn ®Êt n­íc ta nh÷ng n¨m ®æi míi. Khi nhiÖm vô chÝnh ®· ®­îc x¸c ®Þnh, c¸c nguyªn t¾c, quy chÕ, c¸c ph­¬ng thøc s¶n xuÊt cò ®· trë nªn qu¸ l¹c hËu, lçi thêi. §Ó ph¸t triÓn s¶n xuÊt, cÇn thay ®æi t­ duy, thay ®æi ph­¬ng thøc qu¶n lý, tæ chøc... tõ ®ã ®æi míi c¸ch lµm, ®æi míi t­ duy qu¶n lý còng nh­ s¶n xuÊt.
2. M©u thuÉn c¬ b¶n cña vë kÞch T«i vµ chóng ta trong ®o¹n trÝch chÝnh lµ m©u thuÉn gi÷a nh÷ng suy nghÜ, c¸ch lµm ¨n míi mÎ víi nh÷ng c¬ chÕ, c¸ch lµm ¨n ®· qu¸ cò kü, lçi thêi. §©y lµ mét vÊn ®Ò cã ý nghÜa quan träng vµ rÊt phæ biÕn bëi nã x¶y ra mäi n¬i, mäi lóc. Kh«ng thay ®æi c¬ chÕ qu¶n lý, kh«ng kÝch thÝch ®­îc ng­êi lao ®éng nhiÖt t×nh tham gia vµo c«ng viÖc vµ ®ãng gãp c«ng søc vµo sù nghiÖp chung, mäi khÈu hiÖu kªu gäi còng sÏ trë nªn trèng rçng.
3. ViÖc miªu t¶ cuéc ®Êu tranh víi t­¬ng quan lùc l­îng nh­ vËy cho thÊy kh¶ n¨ng ph¶n ¸nh ®óng ®¾n quy luËt ph¸t triÓn x· héi cña t¸c gi¶. Khi c¸i míi cßn ch­a chøng tá ®­îc ­u thÕ vµ søc m¹nh cña m×nh, nã rÊt dÔ bÞ c« lËp. C¶n trë sù vËn ®éng cña c¸i míi lµ nh÷ng t­ t­ëng cò kÜ, b¶o thñ, l¹c hËu. Nh÷ng con ng­êi tiªu biÓu cho nÕp nghÜ cò ®ã mét phÇn xuÊt ph¸t tõ nh÷ng t­ t­ëng t­ lîi nh­ng ®iÒu chñ yÕu, hä lµ nh÷ng con ng­êi mang nh÷ng nÕp nghÜ qu¸ lçi thêi, ®· trë nªn kh« cøng. Hä sî mäi sù ®æi thay, kh«ng h¼n v× ng¹i c¸i míi lµm gi¶m ®i ®i nh÷ng quyÒn lîi vËt chÊt mµ hä ®· quen ®­îc h­ëng mµ cßn v× t­ t­ëng quen dùa dÉm, kh«ng d¸m chÞu tr¸ch nhiÖm tr­íc bÊt cø viÖc g×. Gièng nh­ ng­êi ®· quen ®i trªn con ®­êng nhá, nay sî h·i khi b­íc ra ®­êng lín, hä ®· v« t×nh hay cè ý trë thµnh vËt c¶n cña x· héi.
Cuéc ®Êu tranh míi - cò diÔn ra theo bèn sù kiÖn chÝnh:
Ban ®Çu, khi gi¸m ®èc ViÖt tuyªn bè ®Ò ¸n lµm ¨n míi, ph¸i b¶o thñ im lÆng hoÆc ph¶n øng mét c¸ch dÌ dÆt. Sù im lÆng Êy hµm chøa nhiÒu ý nghÜa. RÊt cã thÓ hä ®ang vê l¾ng nghe nh­ng thùc chÊt lµ ®ang t×m ra nh÷ng kÏ hë cña ®èi ph­¬ng ®Ó ph¶n c«ng. Khi gi¸m ®èc ph©n tÝch sù bÊt hîp lÝ gi÷a sè l­îng c«ng nh©n vµ yªu cÇu thùc tÕ cña c«ng viÖc, tr­ëng phßng tæ chøc lao ®éng b¾t ®Çu lªn tiÕng. C¬ chÕ s¶n xuÊt cò lµ c¬ së ®Ó «ng ta b¸m vµo. Cuéc tranh luËn vÒ vÊn ®Ò nµy ®· lµm bËt ra mét thùc tÕ ®· tõng tån t¹i trong thêi bao cÊp: c¸c chØ tiªu, kÕ ho¹ch ®­îc ®Ò ra theo nh÷ng c¸ch thøc chñ quan, ¸p ®Æt, hoµn toµn kh«ng c¨n cø vµo thùc tÕ s¶n xuÊt. §iÒu ®ã ®· ®­îc chØ ra qua mét ®o¹n ®èi tho¹i kh¸ sinh ®éng:
Hoµng ViÖt - C¸i kÕ ho¹ch s¶n xuÊt Êy ë ®©u ra, anh ChÝnh?
NguyÔn ChÝnh - ë cÊp trªn ¹.
Hoµng ViÖt - Nh­ng cÊp trªn d­a vµo ®©u mµ ra c¸i kÕ ho¹ch ®ã?
NguyÔn ChÝnh - Cã lÏ... dùa vµo cÊp trªn cao h¬n, dÜ nhiªn!
Tõ "Cã lÏ..." ®Õn "dÜ nhiªn" lµ hai s¾c th¸i hoµn toµn kh¸c nhau. Ban ®Çu lµ pháng ®o¸n, ngËp ngõng, sau ®ã lµ kh¼ng ®Þnh døt kho¸t. Uy lùc cña "cÊp trªn" lµ yÕu tè khiÕn cho NguyÔn ChÝnh cã ®ñ tù tin vµo lÝ lÏ cña m×nh.
Khi thÊy gi¸m ®èc ViÖt dÔ dµng bÎ g·y lÝ lÏ ®ã, nhãm "b¶o thñ" tiÕn hµnh ®ît ph¶n c«ng thø hai. LÇn nµy cã sù tham gia cña tr­ëng phßng tµi vô, "tay hßm ch×a kho¸" cña nhµ m¸y, víi sù hËu thuÉn cña nh÷ng quy t¾c tµi chÝnh dï còng ®· lçi thêi nh­ng kh«ng dÔ cã thÓ b¸c bá. §ît ph¶n c«ng nµy kh¸ quyÕt liÖt vµ khã ®o¸n tr­íc kÕt qu¶ bëi mét bªn míi chØ lµ nh÷ng ý t­ëng ®ang h×nh thµnh nh­ng bªn kia lµ mét ng­êi n¾m v÷ng c¸c nguyªn t¾c tµi chÝnh - kÕ to¸n. Tin t­ëng vµo ­u thÕ cña m×nh, tr­ëng phßng tµi vô kh«ng chØ ®Êu tranh b»ng lÝ lÏ víi gi¸m ®èc mµ cßn ph¶n øng b»ng hµnh ®éng (kh«ng chÞu cÊp tiÒn tu söa m¸y mãc).
Sù ph¸t triÓn cña t×nh thÕ ®· cho thÊy b¶n lÜnh cña vÞ gi¸m ®èc míi. NÕu nh­ trong ®ît ph¶n c«ng tr­íc cña nhãm "b¶o thñ", Hoµng ViÖt chñ yÕu dïng lÝ lÏ ®Ó b¸c bá th× trong lÇn thø hai nµy, anh ®· dïng uy quyÒn cña m×nh ®Ó gi¶i quyÕt vÊn ®Ò. TÊt nhiªn, uy quyÒn Êy muèn cã hiÖu lùc ph¶i dùa trªn nh÷ng lÝ lÏ x¸c ®¸ng. C¬ së cho nh÷ng lÝ lÏ cña gi¸m ®èc ViÖt lµ ®iÒu kiÖn ®Ó ph¸t triÓn s¶n xuÊt mµ mét trong nh÷ng yÕu tè ®ã lµ ®êi sèng cña anh chÞ em c«ng nh©n. §©y cã thÓ coi lµ ®iÓm mÊu chèt khiÕn cho ®Ò ¸n s¶n xuÊt míi ®­îc nh÷ng ng­êi c«ng nh©n nh­ «ng Quých, bµ Béng (vµ nh÷ng ng­êi kh¸c sau nµy) ®ång t×nh ñng hé.
Kh¸c víi hai lÇn tr­íc, ë lÇn thø ba nµy, gi¸m ®èc ViÖt lµ ng­êi chñ ®éng tÊn c«ng. Anh tuyªn bè b·i bá chøc vô qu¶n ®èc. §©y lµ mét quyÕt ®Þnh kh¸ bÊt ngê bëi chøc vô qu¶n ®èc vèn ®· tån t¹i tõ l©u. MÆc dï vËy, b»ng lÝ lÏ tho¶ ®¸ng cña m×nh, gi¸m ®èc ViÖt vÉn khiÕn cho qu¶n ®èc Tr­¬ng hoµn toµn chÞu khuÊt phôc. Anh ta chØ cßn biÕt l¾p b¾p, Êp óng mµ kh«ng thÓ lµm g× kh¸c (cã lÏ còng bëi qu¸ bÊt ngê).
C¸ch dµn c¶nh nh­ vËy còng cho thÊy phÇn nµo sù s¾c s¶o trong nghÖ thuËt viÕt kÞch cña L­u Quang Vò. KÞch lµ nghÖ thuËt s©n khÊu, vèn tèi kÞ sù lÆp l¹i trong c¸c thao t¸c. Khai th¸c ba mèi quan hÖ kh¸c nhau nh­ng thùc chÊt m©u thuÉn kh«ng thay ®æi (vÉn lµ cuéc ®Êu tranh gi÷a c¸i míi vµ c¸i cò), t¸c gi¶ ®· ®Ó cho c¸c nh©n vËt ho¹t ®éng theo ba c¸ch thøc kh¸c nhau. §©y lµ yÕu tè quan träng ®¶m b¶o cho vë kÞch cã ®­îc søc l«i cuèn liªn tôc.
Trong mèi quan hÖ thø t­, kÞch tÝnh ®­îc ®Èy lªn cao ®é. NÕu nh­ trong ba cuéc ®Êu tranh tr­íc ®ã, quan hÖ chñ yÕu vÉn lµ quan hÖ c«ng viÖc th× lÇn nµy, kh«ng chØ lµ quan hÖ c«ng viÖc mµ cßn lµ quan hÖ con ng­êi, quan hÖ chøc vô kh¸ gÇn gòi gi÷a gi¸m ®èc vµ phã gi¸m ®èc. Kh¸c víi th¸i ®é dÌ dÆt ban ®Çu, th¸i ®é cña phã gi¸m ®èc NguyÔn ChÝnh rÊt quyÕt liÖt:
"NguyÔn ChÝnh - §· cò kÜ l¹c hËu. Kh«ng ®Çu! C¸i c¬ chÕ mµ ®ång chÝ m¹t s¸t Êy tån t¹i bÒn v÷ng mÊy chôc n¨m nay. Nhê nã mµ chóng ta cã h«m nay, cã chñ nghÜa x· héi nh­ ngµy h«m nay, h¹t g¹o ®ång chÝ ¨n, c¸i ¸o ®ång chÝ mÆc vµ c¶ chÝnh con ng­êi ®ång chÝ n÷a ®· ®­îc rÌn luyÖn vµ tr­ëng thµnh trong c¬ chÕ Êy. §õng véi v· phñ nhËn!".
§ã cã thÓ coi lµ mét giäng ®iÖu kh¸ "®anh thÐp" dùa trªn nh÷ng gi¸ trÞ bÒn v÷ng. Qu¶ thËt, c¬ chÕ Êy ®· tõng tån t¹i vµ kh«ng ph¶i kh«ng cã thêi ®· tõng ph¸t huy t¸c dông, nhÊt lµ trong hoµn c¶nh chiÕn tranh ®ßi hái sù tËp trung nh©n lùc, vËt lùc ®Õn møc tèi ®a. Tuy nhiªn, ®iÒu ®ã kh«ng lµm cho gi¸m ®èc ViÖt mÊt b×nh tÜnh. Quy luËt vËn ®éng cña x· héi ®ãng vai trß then chèt. C¸i h«m qua lµ tÝch cùc th× h«m nay ®· trë nªn lçi thêi. Hoµng ViÖt ®· chiÕn th¾ng bëi anh kh«ng phñ nhËn qu¸ khø nh­ng vÉn ®øng v÷ng trªn lÝ luËn cña thùc t¹i, cña quy luËt vËn ®éng lÞch sö.
Kh«ng thÓ bÎ g·y ®­îc lÝ lÏ s¾c s¶o Êy, NguyÔn ChÝnh tung ra "miÕng ®ßn" cuèi cïng:
"NguyÔn ChÝnh - TÊt c¶ nh÷ng viÖc ®ång chÝ ®Þnh tiÕn hµnh, kh«ng cã trong nghÞ quyÕt §¶ng uû xÝ nghiÖp. §¶ng uû ch­a quyÕt ®Þnh, ®ång chÝ ViÖt ¹".
§ßn ph¶n c«ng nµy t­¬ng ®èi s¾c bÐn, dùa trªn mét sù thËt hiÓn nhiªn: nghÞ quyÕt cña §¶ng uû ch­a ®Ò cËp ®Õn nh÷ng vÊn ®Ò cô thÓ nh­ thÕ. MÆc dï vËy, b»ng sù nhanh trÝ, gi¸m ®èc ViÖt vÉn t×m ®­îc c¬ së hîp lÝ cho nh÷ng dù ®Þnh t¸o b¹o cña m×nh, ®ã lµ nghÞ quyÕt "®Èy m¹nh s¶n xuÊt vµ æn ®Þnh ®êi sèng c«ng nh©n". Mét lÇn n÷a, c¸i míi l¹i chiÕn th¾ng.
Cuéc ®èi tho¹i sau ®ã gi÷a Hoµng ViÖt vµ Lª S¬n nh­ b¸o tr­íc cuéc ®Êu tranh gi÷a c¸i cò vµ c¸i míi ch­a thÓ chÊm døt, nã sÏ cßn diÔn ra thËm chÝ cßn gay go, quyÕt liÖt h¬n. C©u nãi vui cña Lª S¬n cuèi ®o¹n trÝch còng cho thÊy r»ng quan ®iÓm t¸o b¹c, tÝch cùc cña gi¸m ®èc ViÖt ®· ®­îc nhiÒu ng­êi ®ång t×nh ñng hé vµ trong xu thÕ tÊt yÕu, ch¾c ch¾n nã sÏ trë thµnh hiÖn thùc.
Còng cÇn nhËn thøc râ tÝnh chÊt tÝch cùc cña cuéc ®Êu tranh nµy. C¸i cò lµ sù c¶n trë nh­ng ®ång thêi còng lµ ®éng lùc cho c¸i míi nhanh chãng ph¸t triÓn vµ kh¼ng ®Þnh ®­îc m×nh. Cuéc ®Êu tranh míi - cò cµng gay g¾t bao nhiªu th× th¾ng lîi cña c¸i míi tr­íc c¸i cò l¹i cµng cã ý nghÜa bÊy nhiªu. ChØ qua mét ®o¹n trÝch, chóng ta ch­a thÊy ®­îc kÕt qu¶ cña cuéc ®Êu tranh Êy nh­ng hiÖn thùc cuéc sèng h«m nay ®· chøng tá t¸c gi¶ cã mét tÇm nh×n xa vµ kh¶ n¨ng dù b¸o x· héi chÝnh x¸c.
4. C¶nh ba cña vë kÞch thÓ hiÖn kh¸ râ tÝnh c¸ch cña c¸c nh©n vËt:
- Gi¸m ®èc Hoµng ViÖt lµ mét ng­êi l·nh ®¹o cã tinh thÇn tr¸ch nhiÖm cao, n¨ng ®éng, t¸o b¹o, d¸m nghÜ d¸m lµm v× sù nghiÖp chung cña nhµ m¸y còng nh­ quyÒn lîi cña anh chÞ em c«ng nh©n.
- Lª S¬n còng lµ mét kü s­ cã n¨ng lùc, cã tr×nh ®é chuyªn m«n giái, tõng g¾n bã nhiÒu n¨m cïng xÝ nghiÖp. Dï biÕt khã kh¨n nh­ng anh vÉn chÊp nhËn, s½n sµng cïng Hoµng ViÖt c¶i tiÕn toµn bé ho¹t ®éng cña ®¬n vÞ.
- Phã gi¸m ®èc NguyÔn ChÝnh tiªu biÓu cho lo¹i ng­êi b¶o thñ nh­ng còng rÊt kh«n ngoan, nhiÒu m¸nh khoÐ. Anh ta lu«n vin vµo c¬ chÕ, kh«ng muèn ®æi thay nh÷ng nguyªn t¾c dï ®· rÊt l¹c hËu.
- Qu¶n ®èc Tr­¬ng lµ ng­êi suy nghÜ vµ lµm viÖc nh­ c¸i m¸y, thiÕu t×nh ng­êi, thÝch tá ra quyÒn thÕ, h¸ch dÞch víi chÞ em c«ng nh©n.
5. Cuéc ®Êu tranh trong T«i vµ chóng ta lµ cuéc ®Êu tranh gay g¾t gi÷a c¸i cò vµ c¸i míi. §ã lµ vÊn ®Ò nãng báng cña thùc tiÔn ®êi sèng sinh ®éng. Tuy gay go nh­ng cuèi cïng phÇn th¾ng sÏ thuéc vÒ c¸i míi, c¸i tiÕn bé. C¸ch lµm viÖc, nh÷ng chñ tr­¬ng ®æi míi cña ViÖt, Lª S¬n, Thanh... phï hîp víi yªu cÇu ph¸t triÓn cña x· héi, víi nguyÖn väng cña anh em trong xÝ nghiÖp, bëi vËy, nh÷ng chñ tr­¬ng Êy lu«n ®­îc mäi ng­êi ñng hé.